Sociology paper III (Marathi Version)-munotes

Page 1

1
1
ueeskeÀmebK³eeMeem$e mJeªHe, J³eeHleer DeeefCe cenÊJe
DEMOGRAPH NATURE SCOPE AND
SIGNIFICANCE

IeìkeÀ j®evee:

1.1 DeY³eemee®ee GÎsMe
1.2 ÒemleeJevee
1.3 ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®ee DeLe&
1.4 ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®³ee J³eeK³ee
1.5 ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®eer J³eeHleer
1.6 ueeskeÀmebK³eeMeem$eer³e efme×eble
1.7 ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®es mJeªHe
1.8 ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®es cenÊJe
1.9 meejebMe
1.10 mejeJe ÒeMve
1.11 meboYe& ûebLe

1.1 DeY³eemee®ee GÎsMe

1. ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®ee DeLee&men J³eeK ³eeb®es DeekeÀueve keÀ©ve IesCes.
2. ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®³ee J³eeHek eÀlee mecepetve meebieCes.
3. ueeskeÀmebK³eeMeem$ee mebyebOeer ef me×eblee®es %eeve keÀ©ve osCes.
4. ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®³ee mJeªHee® eer DeesUKe keÀ©ve osCes.
5. DeeOegefvekeÀ keÀeUele ueeskeÀm ebK³eeMeem$ee®ee DeY³eemee®es ce nÊJee®eer ®e®ee& keÀjCes.

1.2 ÒemleeJevee

u e e s k e À m e b K ³ e e J e e { e r ® e e r m e c e m ³ e e mebHetCe& peieeuee Yes[meeJele D eens, cnCetve DeMee DeY³eemee®eer
iejpe Yeemet ueeieueer Deens. meceepeel eerue mecem³ee, DeeefLe&keÀ efve³eespe ve, Deejesi³e megefJeOeeb®ee HegjJeþe,
veeiejer megefJeOee HegjJeþe Jeiewjs yeeyeeRmeeþer ueeskeÀmeb K³eeMeem$ee®ee DeY³eeme cenÊJee®ee nesleevee efomele
Deens. YeejleeceO³es, oeefjê efvecetue& ve, jespeieej efveefce&leer, ñeer-Heg©

Page 2

2
Ghee³e MeesOeC³eemeeþer ueeskeÀmebK³ee Meem$ee®ee DeY³eeme kesÀuee peele Deens. osMee®eer peveieCevee keÀ©ve
ueeskeÀmebK³ee®eer ³eesi³e ceeefnleer ef ceUJeueer peele Demeles. ³ e e m e e þ e r u e e s k e À m e b K ³ eeMeem$eer³e efve³ece,
keÀmeesìîee Je efme×eblee®ee JeeHej ke À©ve meJex#eCe kesÀues peele Demele s. pecee Peeuesu³ee ceeefnleer®es
ueeskeÀmebK³eeMeem$eer³e leÊJeebvegmeej efJeMuesueeskeÀmebK³ee®ee HeefjCeece He³ee&JejCeeJej HeCe nesleevee efomelees. cnCetve ueeskeÀmeb K³eeMeem$eer³e mJeªHee®ee
meKeesue DeY³eeme keÀjCes iejpes®es Deens.

1.3 ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®ee DeLe&

u e e s k e À m e b K ³ e e M e e m $ e n e c e j e þ e r M e y o Demography ³ee Fbûepeer Meyoe®ee YeeDeens. lej Demography ne Meyo cegU®ee ûeerke À Yee³ee Meyoeb®³ee meb¬eÀceCeeletve yeveue suee Deens. ³ee®ee DeLe& ueeskeÀeb® ee DeY³eeme Demee Deens. cnCepes®e
ueeskeÀmebK³es®ee DeY³eeme ke ÀjCeejs Meem$e cnCepes `uee skeÀmebK³eeMeem$e' nes³e. ne r mebkeÀuHevee meJe&ÒeLece
1855 meeueer ÖeWÀ®e efJe®eejJeble De®eerue s Dee@³e&uee[& ³eebveer ceeb[ueer nesl eer. ³ee Meem$eele ueeskeÀmebK³es®³ee
DeekeÀejceeveele yeoue Ie[Jetve Dee CeCeeN³ee ®eueeb®es efJeMuesmLeueeblej ³ee meejK³ee cegueY etle ®eueeb®ee Je JewefMe<ìîeeb®ee uees keÀmebK³ee Meem$eele DeY³eeme kesÀuee peele
Demelees. J³eeHekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve ³e e Meem$eele mebK³eelcekeÀ Je iegCeelcekeÀ yeeyeeR®ee De Y³eeme kesÀuee peelees.

u e e s k e À m e b K ³ e e n e m e p e e r J e I e ì k e À D e m e u ³ e e c e g U s JeeleeJejCe Je JesUsvegmeej efJeefMe<ì osMe, ÒeosMe
³eeb®³eevegmeej ueeskeÀmebK³esle yeoue Ie [tve Deeuesuee DeeHeu³eeuee efometve ³e slees. ueeskeÀmebK³esle yeoue nesCes,
Jee{ nesCes Je Ieì nesCes Fl³eeoer ve wmeefie&keÀ Òeef¬eÀ³ee Deensle. pevelee cnCepes®e pevcee®es ÒeceeCe lej cel³e&lee
cnCepes®e ce=l³et®es ÒeceeCe nes³e. ³ ee ef¬eÀ³ee efvemeie&®e¬eÀeÒeceeCes Ie[le Demeleele. ueeskeÀmebK³ee ne IeìkeÀ
SKeeÐee osMee®³ee meboYee&le cenÊJee® ee Demelees. keÀejCe l³ee efJeefMe<ì o s M e e ® e e r Ò e i e l e e r J e e f J e k e À e m e
³eeb®³eeMeer ueeskeÀmebK³es®ee pe JeU®ee mebyebOe Demelees. u eeskeÀmebK³ee ne IeìkeÀ meJe &®e HewuetbJej ÒeYeeJe ìekeÀle
Demeu³eeves ³ee IeìkeÀeb®ee mJeleb$³e Meem$e cnCetve DeY³ eeme keÀjCes cenÊJee®es Jeeì t ueeieues Deens. cnCetve
peieele ueeskeÀmebK³eeM eem$ee®ee GÎsMeHetCe& Go³e Peeuee Deens.

m e J e & Ò e L e c e F b i u e b [ c e O ³ e s u e e s k e À m e b K ³ e e M e e m $ e e me 17 J³ee MelekeÀele Sk eÀ meeceeefpekeÀMeem$e
cnCetve ceev³elee efceUeueer nesleer. Heg{s pece&ve, ÖeÀevme, DecesefjkeÀe Jeiewjs Flej ³egjesHeer³e je<ì^elener
ueeskeÀmebK³ee Meem$ee®³ee DeY³eemeeJej Yej osC³eele ³esT ueeieuee Deens. Demography ³ee ûeerkeÀ
YeeefkebÀJee J³ekeÌleer Demee neslees lej Graphy ³ee Meyoe®ee DeLe& ceeefnleer efceUJeCes Demee neslees. ³eecegUs
ueeskeÀmebK³eeMeem$e ns ueeskeÀmecegneb® ee Meem$eer³e DeY³eeme ke ÀjCeejs efJe%eeve cnCetve efJeMJeele efmJekeÀejues
Deens. ueeskeÀmebK³ee Meem$ee®es ue#e cenÊJee®³ee leerve Ieìk eÀebJej keWÀêerle Demelees.

De) ueeskeÀmebK³esleerue yeoue - u eeskeÀmebK³esleerue Ieì Je Jee{
ye) ueeskeÀmebK³es®eer j®evee JewefMe<ìîes
keÀ) ueeskeÀmebK³es®es DeekeÀejceeve Je efJeYeepeve
munotes.in

Page 3

3
³ e e l e e r v e I e ì k e À e e f M e J e e ³ e u e e s k e ÀmebK³ee efMe#eCe, ueeskeÀmebK³ee Heef jJele&ve, ueeskeÀmebK³ee efJekeÀeme
Jeiewjs DeY³eeme kesÀuee peele Demelees . DeeOegefvekeÀkeÀjCe, os Mee®eer peveieCevee ner uees keÀmebK³eeMeem$ee ÒeceeCes
kesÀueer peele Demeles. ³eecegUs Deejes i³e, efMe#eCe, jespeieej, Flej veeiejer megefJeOeeb®ee Hegj Jeþîeeb®ee Dee{eJee
Iesleuee peele Demelees. YeejleeceO³es ñeer-Heg©keÀmeesìerJej kesÀuee peele Demelees.

1.4 ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®³ee J³eeK³ee (DEFINITION OF DEMOGRAPHY)

u e e s k e À m e b K ³ e e M e e m $ e e m e b y e b O e e r e f JeefJeOe DeY³eemekeÀebveer efouesu³ee J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes DeY³eemelee
³esleerue.

1. DeLe&Meem$ee®eer Dee@keÌmeHeÀ[& keÀesM e, `ueeskeÀmebK³eeMeem$e cnCepes ceeveJeer ueeskeÀmebK³es®es JewefMe<ìHetCe&
DeY³eeme nes³e.'
2. [yueg. meer. Je¬e&Àues - J³ekeÌleer®³ee Je leg&CegkeÀerMeer ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®ee mebyebOe vemelees. HeCe HeÀkeÌle leer
ueeskeÀeb®³ee SkegÀCe efkebÀJee l³eeb®³ee Ie ìkeÀebMeer HeCe mebyebOeerle Demeles. ceeveJeer ueeske ÀmebK³es®³ee mebyebOeerle
Meyoef®e$eeuee®e ueeskeÀmebK³eeMeem$ e cnCetve DeesUKeues peeles.
3. Lee@cemeve Je uesefJeme, ’ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®³ee De Y³eemekeÀeuee ueeskeÀmebK³eeb ®es DeekeÀejceeve, j®evee,
efJeYeepeve lemes®e keÀeUevegmeej nesCeejs yeoue, ³ee yeoueeb®eer keÀejCes ³eel e jme Demelees. ³ee meJe&
yeeyeer ceeveJeer keÀu³eeCeeMe er mebyebefOele Deensle.“
4. Òee. mepexjeJe Sve. yeesje[s, ’ueeskeÀmebK³eeMeem$e cnCepes kesÀJeU ueeskeÀmeb K³es®eer mebK³ee DeeefCe
DeekeÀejceeve ce³ee&efole DeY³eeme ve keÀjlee GHeueyOe ueeskeÀmebK³es®ee DeY³eeme m eeOevemebHeÊeerMeer cesU
IeeueCeeje DeY³eeme nes³e.“
5. ÖeBÀkeÀ uee@jercesj, ’ueeskeÀ mebK³eeMeem$eele ueeskeÀmeb K³es®ee mebK³eelcekeÀ Je ie gCeelcekeÀ yeepegves DeY³eeme
kesÀuee peelees.“
6. [e@vee@u[ pes. yeesies - ueeskeÀmebK³eeMeem$e ne ieef Celeer³e mebK³eeMeem$eer De Y³eeme Deens ³eeceO³es
ceeveJeer ueeskeÀmebK³ee DeekeÀejceeve j®evee Je DeJekeÀeefMele efJeYeei e ³ee Debiee®ee Je l³eele Peeuesues
yeoueeb®ee peveve, ce=l³et, efJeJeen, mLeueeblej Je meec eeefpekeÀ ieefleefMeuelee ³ ee Òeef¬eÀ³eebÜejs DeY³eeme
kesÀuee peelees. ³eele Òel³es keÀ Òeef¬eÀ³esleerue yeoue Je l³eeb®es Sk eÀef$ele HeefjCeeceeb®es JeCe&veelcekeÀ Je
legueveelcekeÀ efJeMuesefJekeÀeme keÀjCes Ieìveeb®³ee ve keÀeMee®es mHe<ìerkeÀ jCe keÀ©ve legueveelcekeÀ DeY³eeme nesF&ue.
7. efHeìj Deej. keÀe@keÌme, ueeskeÀmeb K³ee ceeveJeer ueeskeÀmebK³eeb®ee me bK³eelcekeÀ He×leerves DeekeÀej Jee{
DeeefCe Ieì ³eeb®ee mebK³eelcekeÀ yeouee®ee peerJeveceeve, pevce efkebÀJee ce=l³et efJeefMe<ì #es$eele peveve,
cel³e&lee, mLeueeblej, efJeJeen Fl³eeoer keÀe³ee&lcekeÀ mebyebOe e®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
8. efHeÀueerHe Sce. ne@mesj, ’ueeskeÀ mebK³eeMeem$e ceO³es DeekeÀej, #es$ eer³e efJeYeeie DeeefCe leguevee
ueeskeÀmebK³ee HeefjJele&ve , l³eeb®³ee IeìkeÀelcekeÀ yeoue p³ee®ee De eOeejs peveve, ce=l³e&lee, mLeueeblej
DeeefCe meeceeefpekeÀ opee&lcekeÀ ieefleMeer uelee ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.“
munotes.in

Page 4

4
Jejerue efJeefJeOe J³eeK³eeb®³ee DeY³eemeeJe©ve ueeske ÀmebK³eeMeem$e ner mebkeÀuHevee DeefOekeÀ mHe<ì
nesF&ue.

1.5 ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®eer J³eeHleer

1) peveve : SKeeÐee ñeerves kesÀuesues Òel³e# e ÒepeeslHeeove cnCepes `peveve' ne s³e efkebÀJee ñeeruee Òel³e#eele
Peeuesu³ee DeHel³ee®ee pevce cnCepes peveve nes³e. pevc eojeleerue Jee{ercegUs ueeskeÀmebK³esle Jee{ nesles.
peveveeJej peerJeMeem$eer³e, MejerjMeem$eer³e, ueeskeÀmeb K³eeMeem$eer³e meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ - jepekeÀer³e
DeeefCe Òeeke=ÀeflekeÀ IeìkeÀeb®ee HeefjC eece nesle Demelees. ³ee®ee DeY³eeme u eeskeÀmebK³eeMeem$eele kesÀuee peelees.

2) cel³e&lee : peveve Je cel³e&lee ³ee peerJe Meem$eer³e Ieìvee Deensle. pevev eecegUs Dee³et<³ee®eer meg©Jeele
nesles lej cel³e&lescegUs Dee³et<³ee®ee De Kesj neslees. J³ekeÌleer®³ee pevceeveblej J³ekeÌleer®³ee efpeJebleHeCee®eer meJe&
ue#eCes ve<ì Peeueer lej l³ee Ie ìvesuee `ce=l³et' Demes cnCeleele. u e e s k e À m e b K ³ e s ® ³ e e D e Y ³ e e m e e l e
ueeskeÀmebK³esleerue ieefleceevelee efke bÀJee nesCeeje yeoue ne pevce Deeef Ce ce=l³et ³ee IeìvesJej DeJeuebyetve
Demelees. ueeskeÀmebK³ee Jee{ ner kesÀJeU ce=l³et®³ ee ÒeceeCeele Peeuesueer Ieì ³ee®e keÀejCeecegUs peemle
Peeuesueer Deens.

` c e = l ³ e t ' ³ e e I e ì v e s ® e e D e Y ³ e e m e k e À j l e e v e e c e = l e J³ekeÌleer®es Je³e, efuebie, JewJeeefnkeÀ peerJeve
l³ee®eyejesyej ce=l³et®ee efoveebkeÀ, Je sU, efþkeÀeCe Je keÀejCe Fl³eeoer IeìkeÀeb ®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. ³ee
meJe& yeeyeeR®ee DeY³eeme ueeskeÀm ebK³eeMeem$eele kesÀuee peelees.

3) mLeueeblej : e f J e e f M e < ì k e À e u e e J e O e e r l e S k e À e YeewieesefuekeÀ efkebÀJee jepeke Àer³e efJeYeeieeletve otmeN³ee
DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ efkebÀJee je pekeÀer³e efJeYeeieele peeTve JeemleJ³ e keÀjCes cnCepes mLeueeblej nes³e.
³eecegUs ueeskeÀmebK³esle yeoue nesl ees. cnCepes mLeueeblej Peeuesu³ee efþk eÀeCeer ueeskeÀmebK³ee SkeÀoce Jee{les
efkebÀJee p³ee efþkeÀeCeeJe©ve mLeueeblej nesles l³ee efþkeÀeCeer ueeskeÀmebK³ee SkeÀoce keÀceer nesles. ns mLeueeblej
keÀe Ie[les ³ee®eer keÀejCeceerceebmee Je mLeu eeblejecegUs nesCeeN³ee H eefjCeecee®eener DeY³eeme
ueeskeÀmebK³eeMeem$eele kesÀuee peelees.

4) ueeskeÀmebK³es®es DeekeÀejceeve : efJeefMe<ì ÒeosMeebleie¥le pevce-ce=l ³et Je mLeueeblej Òe ceeCee®³ee DeeOeejs
ueeskeÀmebK³es®es DeekeÀejceeve ueeskeÀmebK³eeMeem$ ee®³ee DeeOeejs ceeefnle keÀ©ve Ieslee ³esles.

5) ueeskeÀmebK³es®eer j®evee : ueeskeÀmebK³es®³ee j®eves®ee DeY³ee me keÀjleevee ueeskeÀmebK³es®³ee
Je³eesj®eves®ee DeY³eeme ueeskeÀmebK³ee Meem$eele kesÀuee peelees. ueeskeÀmebK³es ®ee Je³eesj®evesJe©ve keÀe³e&keÀejer
ueeskeÀmebK³es®eer keÀuHevee ³e sles. DeJeuebefyele ueeskeÀmebK³ es®eer ceeefnleer nesles. DeJeue byetve Yeej ue#eele ³eslees.
efJeJeen ÒeceeCe Je pevceoj ³eebJe©ve me bYeeJ³e ueeskeÀmebK³eeJee{ er®ee Jesie efveefM®ele ke Àjlee ³eslees. DeMee meJe&
yeeyeeR®ee DeY³eeme ueeskeÀmebK³eeMeem$eele kesÀuee peelees.

6) ueeskeÀmebK³es®es efJelejCe : ueeskeÀmebK³es®es efJelejCe cnCepes osMee®³ ee keÀesCel³ee Yeeieele efkeÀleer ueeskeÀ
jenleele les HeenCes nes³e. Yeejleele u eeskeÀmebK³es®es efJelejCe ef JeIevelee cnCepes Òeeke=ÀeflekeÀ DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je SsefleneefmekeÀ IeìkeÀeb®es Òeefleefyebye Demeles. munotes.in

Page 5

5
ueeskeÀmebK³eeMeem$eeceO³es ueeskeÀmebK³ es®es efJelejCe efJepeelees.

7) ueeskeÀmebK³ee OeesjCe : Meemeveeves efveOee&efjle kesÀuesueer ueeske ÀmebK³es®eer GefÎ<ìs Je ³ee GefÎ<ìeb®³ee
Hetle&lesmeeþer DeJeuebefyeuesu³ee efJeefJe Oe Ghee³e³eespevee cnCepes ueeskeÀmebK³ee OeesjCe nes³e. DeefJekeÀefmele osMeeble
Deefve³ebef$eHeCes ueeskeÀmebK³ ee Jee{le Deens. ³eemeeþer j®eveelcekeÀ Demes ueeskeÀmebK³ee efve³eb$ eCe, efve³eespeve Je
OeesjCe DeeJeM³ekeÀ yeveues Deens. osMeel eerue Dece³ee&o ueeskeÀmebK³eeJee{ pees He³e¥le LeebyeefJeueer peele veener
leesHe³e¥le osMeeleerue efJekeÀemeele De [LeUs efvecee&Ce nesCeej ³ee meJe& ye eyeeR®ee DeY³eeme ueeskeÀmebK³eeMeem$eele
kesÀuee peelees.

m e J e & m e e c e e v ³ e H e C e s c e e v e J e e r v e Jepeele yeeuekeÀ / DeYe &keÀ pevceeme `peveve' Demes cnCeleele, lej
peerefJele DeYe&keÀeme pevce osCeeN³ee ñeer®ee MejerjM eem$eer³e #ecelesuee `peveve#ecelee' Demes cnCeleele,
ueeskeÀmebK³eelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve ` p e v e v e ' n e I e ì k e À D e l ³ e b l e c e nÊJee®ee IeìkeÀ mecepeuee peelees.
keÀejCe ueeskeÀmebK³es®eer Jee{ ³ee®e IeìkeÀeJej DeJeue byetve Demeles. meceepee®e s mLeeef³elJe efìkeÀJetve
þsJeC³eemeeþer peveve ner Òeef¬eÀ³ee meel el³eeves ®eeuet jenCes iejpes®es Deme les. peveve Je JebMe peveveoj ns
IeìkeÀebcegUs efve³ebef$ele nesles. peveve oj ns ÒekeÀej cenÊJee®es Deensle.

Ò e p e v e v e l J e D e Y e e J e e p e v e v e c n C e p e s Ò e l ³ e # e e l e e f keÀleer DeHel³eeb®ee pevce Peeuee ner DeekeÀ[sJeejer
nes³e lej peveve#ecelee cnCepes efpeJeble DeHel³ee®ee pe vce osC³ee®eer #ecelee nes³e. peveve cnCepes SKeeÐee
ñeerves DeLeJee efm$e³eeb®³ee mecetnev es kesÀuesues Òel³e#e ÒepeeslHeeove nes³e. ³ee Ieìvesu ee pewefJekeÀ Je
YeewieesefuekeÀ¢<ìîee cenÊJee®es mLeeve Deens. peveve ns JebMe Je peveveoj ³ee IeìkeÀebcegUs efve³ebef$ele nesles.
Je³eele ³esC³ee®ee keÀeU, DeHel³e#ecelee, efm$e³eeb®ee peveve#ece keÀeU yebO³elJe ns pewefJekeÀ IeìkeÀebJej
DeeOeeefjle Demeles.

peveveceeHevee®eer efJe efJeOe HeefjceeCes :
p e v e v e c e e s p e C ³ e e ® e s m e e c e e v ³ e H eefjCeece cnCepes Hee®e Je³eeb®es iegCeesÊej peveveefJeGHe³eesie keÀ©ve efceUefJeueer peeles . ³ee He×leerves SkeÀe JeefveefM®ele kesÀuesu³ee pevevece eHeveeb®³ee HeefjceeCeeme keÀeueoj (Period Rates) Demes cnCeleele.

1) {esyeU efkebÀJee þeskeÀ pevceoj (Crude Birth Rate) :
n s p e v e v e c e e H e v e e ® e s m e J e e & l e m e e s Hes Je Òe®eefuele Heef jCeece Deens. ³eecetUs SKeeÐee meceepeele oj
npeejer efkeÀleer pevce nesleele ns ke ÀUC³eeme ceole nesles. lemes®e {esyeU ce=l³etojeMeer leguevee keÀjlee ³esles.
keÀejCe oesvner SkeÀe®e ueeskeÀmebK³es®³ ee Hee³eeJej DeeOeeef jle Demeleele.

{esyeU pevceoj cnCepes efJeefMe<ì Ò e o s M e e l e e r u e e f J e e f M e < ì J e i e e & leerue SkeÀ npeej ueeskeÀebceeies
pevceuesu³ee DeYe&keÀeb®eer mebK³ee ³eeb®ee GHe³eesie keÀ©ve peveveecetUs ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej keÀe³e HeefjCeece
neslees les DeY³eemelee ³esles. {esyeU pe vceoj Heg{erue met$eeves keÀe{leele.


munotes.in

Page 6

6
{esyeU pevceoj keÀe{C³ee®es met$e :
=× SkeÀe Je BCrude Birth Rate = ×KP
³esLes,
BSkeÀe Je
1.6 ueeskeÀmebK³eeMe em$eer³e efme×eble

De) ceeuLeme®ee efme×eble :
L e e @ c e m e j e @ y e ì & c e e u L e m e ( 1 7 6 6 - 1 8 3 4 ) ³ e e b ® e s e f Me#eCe keWÀcye´erpe efJeÐeeHeerþele Peeues.
Fefleneme DeeefCe jepekeÀer³e DeLe&Meem$ee® es efMe#ekeÀ cnCetve keÀe³e& kesÀues. je<ì^e®³ee efJekeÀe meemeeþer l³eeb®es
efueKeeCe HeÀe³eÐee®es nesles. lesJne ®e®e& DeeefCe ieguee efiejer ³ee oesve IeìkeÀeyeÎue efJeJes®eveelcekeÀ efueKeeCe
kesÀues nesles. ceeuLeme ³eebveer Demes Òe efleHeeove kesÀues keÀer, peieeleerue ueeskeÀmebK³ee pe ueo ieleerves Jee{le Deens
HeCe DeVe Oeev³ee®eer Jee{ ieefCelee r³e He×leerves Jee{le Deens. (Goe. 1,2,3,4...) HeCe ueeskeÀmebK³ee ner
Yetefceleer³e He×leerves Jee{le Deens. (Goe. 1,2,4, 16.....) l³eeb®³ee efJeMues DeeefCe DeVe Oeev³e HegjJeþîeeleerue HegjkeÀeuee DeOeesjsefKele kesÀues nesl es. pej ns Demes®e ®eeuet jeefnues lej
YeefJe<³eele peieele DeVeOeev³ee®ee legìJe[e nesT MekesÀ ue cnCetve ueeskeÀmebK³ee ef ve³eb$eCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens Demee meuuee efouee neslee. Dev³eLee ns HeÀjke À Jee{le peeF&ue ³eeJej Ghee³e cnCepes pevceoj
efve³eb$eCe ne®e Ghee³e Deens. HeCe Oece &J³eJemLesuee ns ceev³e veJnles. ³eeJ ej Ghee³e cnCetve efJeJeene®es Je³e
Jee{Jeues lemes®e efJeJeeefnle pees[H³eeves efveCe&³e I³eeJ ee efkeÀleer yeeuekeÀebvee pevce osCes ³eesi³e Deens veenerlej
peieeuee GHeemeceejer, ieefjyeer DeeefCe otjJ³emLeebvee meeceejs peeJes ueei esue Demee FMeeje ceeuLeme ³eebveer
efouee neslee.

ceeuLeme®³ee efme×ebleeJejerue efìkeÀe :
1) ceeuLeme ³eebveer ueeskeÀmebK³ee Yete fceleer³e He×leerves Jee{sue efJeMJeeme veJnlee. DeveskeÀeb®es Demes cele nesles
keÀer ceeuLeme JewHeÀu³eûebLe Deensl e cnCetve Demes efJeOeeve keÀjleele. DeveskeÀeb®es celes ueeskeÀmebK³ee ner
vewmeefie&keÀ Deens ³eeuee D eeHeCe LeebyeJet MekeÀle veenerle. ceeuLeme ®³ee efme×eble ÒeceeCes nesle veener.

2) ceeuLeme®³ee efJe®eejevegmeej DeVe G l H e e o v e i e e f C e l e e r o j e v e s J e e { l e s lej ueeskeÀmebK³ee Yetefceleer³e
He×leerves Jee{les ³eecegUs oesIeeb®ee cesU IeeueCes keÀefþCe peeF&ue. ³eemeeþ er veJeerve DeVe GlHeeove He×leer®ee
JeeHej kesÀuee peelees. Devesk eÀ Meem$e%e DeVe GlHeeove keÀ©ve DeVe HegjJeþe keÀjleele. Deepe nefjle¬eÀebleer
nesTve meJe& ef®e$e ye oueues peele Deens.

3) ceeuLeme ³eeb®³ee efJe®eejevegmeej iejerye ueeskeÀe bveer efJeJeen keÀ© ve³es ke Àe? cnCepes ueeskeÀmebK³ee
Jee{Ceej veener. l³eeHes#ee i ejeryeer efvecegue&veemeeþer oeefjêîe ogj keÀjCeejs Ghee³ e MeesOeues peele Deensle.
³eecegUs Þeerceble ns Þeerceble Deeef Ce iejerye jenleerue. ceeuLeme ³eeb®e s efJeMues munotes.in

Page 7

7
4) ceeuLeme ³eebveer ueeskeÀmebK³ee De eefCe je<ì^er³e DeVe GlHeVe mebyebOe meebefieleues Deens. jep³e je<ì^e®eer
ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee Deeblejje<ì^er ³e yeepeejele HeÀe³eÐee®es Demele s keÀejCe DeefOekeÀ ueeskeÀ DeefOekeÀ
GÊHeeove keÀjleerue ne je<ì^e®ee HeÀe ³eoe Demelees ns ceeuLeme efJemeju esues efomeleele. Jemenele keÀeUele
Demes HeÀe³eos Peeues nesles.

5) ceeuLeme ³eeb®es ueeskeÀmebK³ee efve³eb$e®ee meuuee Devewmeefie&keÀ De ens. Menjer Je û eeceerCe meceepee®ee
efJe®eej kesÀu³eeme Menjer GlHeeove Jee{le Deens. ûeeceerCe #es$eele efJe keÀeme nesle veener ³eeuee peyeeyeoej
ueeskeÀmebK³ee ÒeceeCe Deens Demes DeveskeÀ Meem$e%eebveer mHe< ì kesÀues Deens.

6) ceeuLeme ³eeb®ee efme×eble kesÀJeU keÀeieoeJej Deens. Òel³e#e J³eJenejele ke gÀ®ekeÀeceer Deens. ieefCeleer³e Je
Yetefceleer³e He×leer efme×ebleerkeÀ De ensle. J³eJenejele lebleesleble pegUl eerue ³ee®eer Meke̳elee vemeles.

7) ceeuLeme ³eebvee Jesmìve ®e®eeaue, ns vjer efJeuee[& DeeefCe Flej DeveskeÀebve er efJejesOe kesÀu ee. ueeskeÀmebK³ee
ÒeceeCe ns DeeHeesDeeHe Jee{ le Demeles. Yetefceleer³e meg$eel e ceeb[Ces ®egkeÀer®es Deens Deme s Dee#esHe Iesleuee neslee.

e f J e e f J e O e D e Y ³ e e m e k e À e b v e e r c e e u L e me ³eeb®³ee nîee efme×ebl eeJej Dee#esHe Iesleues Demeues lejerner ne
efme×eble peieele ceev³elee ÒeeHle Deens.

ye) ceekeÌme&®ee ueeske ÀmebK³ee efme×eble :
k e À e u e & c e e k e Ì m e & ( 1 8 1 8 - 1 8 8 3 ) n s p e c e & v e m e e c e e e f p e keÀ efJe®eejJeble nesles. ³eebveer meec³eJeeoer
efJe®eeje®eer ceeb[Ceer kesÀueer Deens. DeewÐeesefieke À keÀeUeleerue peueo GlHeeo ve He×leerceO³es meeceev³e
keÀeceieejeb®es Meesmeec³eJeeoer meceepeJ³eJemLee efvecee&Ce JneJeer Demes l³eeb®es efJe®eej nesl es. ceekeÌme& ³eeb®³ee celes ueeskeÀmebK³ee
Jee{ DeeefCe Yeeb[JeueMeener J³ eJemLes®ee mebyebOe Deens. Hejbleg oesIes ner JesieJesieUs Deensle. oeefjê DeeefCe
yesjespeieejer ns uees keÀmebK³ee Jee{eruee peyeeyeoej veenerle. HeCe Ye eb[JeueMeener J³eJemLee jespeieej HegjJeþe
keÀjC³eeme DemeceLe& þjleele cnCetve ueeskeÀmebK³ee Jee{ nesle Demeles. meceepeeleeru e þjeefJekeÀ ueeskeÀeb®³ee
neleele mebHeÊeer SkeÀJeìuesueer Demeles. les®e ueeskeÀ ³ee mecem³esme peyeeyeoej Demeleele.

1) ceekeÌme&®³ee celes peieeleerue YeeweflekeÀ je<ì^e le ueeskeÀmebK³ee Jee{le D eens. l³eeme Yeeb[Jeueer
jep³eJ³eJemLee peyeeyeoej Deens. veJeerve ³eb$ee®³ee meene³³eeves DeefOeke À GlHeeove keÀ©ve D eefleefjkeÌle cegu³e
keÀceJegve yesjespeieejer efvecee&Ce ke Àjleele. Hejblet keÀeceieejeb®³ee jespei eej ojele Jee{ nesle veener. ³eecegUs
DeMee keÀeceieejeb®³ee kegÀìgbyeele oeefjê e f v e c e e & C e n e s l e s . K e j s l e j D e M e e u eeskeÀmebK³eeJee{erle DeefleefjkeÌle
ueeskeÀmebK³ee ner ®egkeÀer®³ee jepe keÀer³e OeesjCeecegUs nesle Deens.

2) keÀeue& ceekeÌme& ³eebveer ceeuLeme®³ ee efme×ebleeuee veekeÀejues nesles. keÀe ue& ceekeÌme&®³ee celes ueeskeÀmebK³ee
Jee{ ner efvemeie& efkebÀJee JewefMJekeÀ veener. ueeskeÀmebK³ee efme×eble Yeeb[Jeu eMeener GlHeeove He ×leerle peyeeyeoej
ceevelees Deens. l³eeb®ee meec³eJeeoer p e e e f n j v e e c e e c e g u e Y e t l e m e c e e p e J e e o er meceepeeuee Òemletle keÀjlees.
kegÀìgbyeele ñeeruee mJeeleb$³eeb® es meceLe&ve ceekeÌme& ³eebveer kesÀues Deens cnCepes ueeskeÀmebK³ee efve³eb$eCeeme ceole
nesF&ue.
munotes.in

Page 8

8
c e e k e Ì m e & ³ e e b v e e r c e e u L e m e ³ e e b ® ³ e e e f J e ® e e j e u e e v eekeÀe©ve veJeerve DeeefLe&keÀ IeìkeÀe cenÊJe osCeej
efJe®eej ceeb[uee Deens.

keÀ) veJe-ceeuLemeJeeoer efme×eble :
v e J e c e e u L e m e J e e o e r e f m e × e b l e c eeuLeme DeeefCe ceekeÌme& ³eeb®³ee efme ×ebleerue ueeskeÀmebK³ee mecem³eebvee
oesIeeb®³ee efJe®eejeb®ee SkeÀef$ele DeY³eeme kesÀuee pe elees. veJe-ceeuLemeJeeoer efJe®eejJeble ceeuLeme®³ee
peieeleerue ueeskeÀmebK³eeJee{ DeeefCe DeVeOeev³e HegjJe þe legueveelcekeÀ DeY³eemeeuee menceleer osleele. HeeTue
Fnueea®³ee celes peieeleerue ueeskeÀmebK³ ee®es mJe©He ns He³ee&JejCeeuee neveerke Àej Deens. lees cnCelees He=LJeer ne
cejcegKe ûen Peeuee Deens. ueeskeÀmebK³ ee efve³eb$eCe keÀ©ve meeceev³e ueeskeÀm ebK³ee Jee{ nesCes iejpes®es Deens.

v e J e - c e e u L e m e J e e o e r n s c e e k e Ì m e & ® ³ e e u e e s k e À m e b K³ee efme×eblee®es HeCe meceLe&ve keÀjleele. keÀejCe
DeewÐeesefiekeÀ je<ì^ ®egkeÀer®³ee mebH eÊeer neJ³eemeecegUs peieeleerue mebm eeOevee®ee Nneme keÀjle Deensle.
ceeuLemeJeeoer pevceoj efve ³eb$eCe DeeefCe ceeveJeer GHe³eesiee®eer me bmeeOeeves mebyebOeveeuee cenÊJe osTve
ueeskeÀmebK³ee Jee{er®es meceLe&ve keÀjleele. veJe-ceeuL emeJeeoer efme×ebleecegUs oeefjê DeeefCe He³ee&JejCe
Nnemee®³ee meeceeefpekeÀ mecem³ee efvecee&Ce keÀ© ve³es. veJe ceeuLemeJeeoer®³ee cele s ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee
HeefjCeece He³ee&JejCe Nneme nesl ees. HeCe Demes Òeiele je<ì^ebveer He³ee&JejCe mebJeOe&veemeeþer keÀece keÀjle Deensle.

c e e u L e m e , c e e k e Ì m e & D e e e f C e v e J e - c eeuLemeJeeoer efme×eble ns ueeskeÀmebK³ee Jee{ er®³ee HeefjCeece DeeefCe
keÀejCeeb®ee Dee{eJee Iesleuee Deens.

1.7 ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®es mJeªHe

De) ueeskeÀmebK³es®ee DeY³eeme keÀjCeejs Meem$e cnCepes ueeskeÀmebK³eeMeem$e nes³e. ³ee Meem$eele peveve,
cel³e&lee Je mLeueeblej ³ee ueeskeÀmebK³ es®³ee cegueYetle ®eueeb®ee Je JewefM e<ìîeeb®es DeO³e³eve kesÀues peeles.
ye) ueeskeÀmebK³es®ee je<ì^e®ee meeceeefpe keÀ, DeeefLe&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Ie ìkeÀebJej ÒeYeeJe He [lees. je<ì^eleerue
efJeefJeOe meeceeefpekeÀ ÒeLe e, HejbHeje, mebmke=Àleer, efJeJeene®³ee He ×leer, efJeJeene®es Je³e Je Oeeefce&keÀ
mJeªHee®³ee yeeyeer Fl³eeoer IeìkeÀ eb®ee ueeskeÀmebK³esJej ÒeYeeJe He[t ve ueeskeÀmebK³ee ÒeYeeefJele nesle
Demeles. ³ee keÀejCeebcegUs ³ee meJe& meeceeefpekeÀ Ie ìkeÀeb®ee ueeskeÀmebK³es®³ ee ¢ef<ìkeÀesveeletve Je
ueeskeÀmebK³es®ee ³ee meec eeefpekeÀ IeìkeÀeb®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve DeY³eeme keÀjCes cenÊJee®es þjles.
keÀ) ueeskeÀmebK³eeMeem$e JeCe&veelcekeÀ, mebK³eelceke À, iegCeelcekeÀ DeeefCe efJeMues[) ueeskeÀmebK³esleie&le nesCeeN³ee yeoueeb®ee meebefK³ekeÀer³e mJeªHee®es D e Y ³ e e m e D e e e f C e n s y e o u e p ³ e e
keÀejCeebcegUs Ie[tve ³esleele leer keÀejCes ueeskeÀmebK³eeMeem$ee® ³ee DeY³eemeele Meke̳e Deens.
F) ueeskeÀmebK³es®³ee DeekeÀejceevee yeje syej®e ueeskeÀmebK³es®³ee j®evesleerue O e e e f c e & k e À , J e b e f M e k e À p e e l e e r ³ e
leÊJeeJej efJeYeeieCeer mejem ejer Dee³egcee&ve Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee mLet ueceeveeves efJe®eej kesÀuee peelees.
T) ueeskeÀmebK³esleerue peveve, cel³e&lee Je mLeu eeblej ³eebmeejK³ee Ieìk eÀeb®³ee DeeOeejs YeefJe<³e
keÀeUeyeeyele®es Deboepe J³ekeÌle ke Àjlee ³esle Demeu³eecegUs ns SkeÀ J³eJenejesHe³ees ieer Meem$e Deens.

ueeskeÀmebK³es®ee mebyebOeer efJeefJe Oe IeìkeÀebMeer ³eslees cnCetve efoJemeWefoJeme J³eeHleer Jee{le Deens. munotes.in

Page 9

9
1.8 ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®es cenÊJe

o s M e e l e e r u e e f J e e f J e O e k e À u ³ e e C e k eÀejer ³eespevee DeeKeCeer, efve³eespeve keÀjleevee lemes®e le³eej
kesÀuesu³ee ³eespeveeb®eer ³eMemJeer De bceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer efve³eespe ve DeefOekeÀejer, ÒeMeemekeÀ, Meemeve
³eebvee ueeskeÀmebK³es®ee DeY³eeme cenÊJee®ee þjle Deen s. cnCetve ueeskeÀmebK³eeMeem$eele nesCeeN³ee yeouee®ee
efJe®eej kesÀuee peelees.

1) ueeskeÀmebK³eeMeem$e Je DeeefLe&keÀ efJekeÀeme :
o s M e e l e e r u e D e e e f L e & k e À m e c e m ³ e e J e e f J e k e À e m e e l cekeÀ efve³eespeve ³eemeeþ er ueeskeÀmebK³ee DeY³eeme
cenÊJee®ee þjle Deens. ueeskeÀmebK³ee Jee{er®es ÒeceeCe Je DeeefLe&keÀ Je=×er c n C e p e s e f J e k e À e m e ³ e e b ® ³ e e c e O ³ e s
menmebyebOe ceeefnleer efceUJeC³eemeeþe r ueeskeÀmebK³eeMeem$e DeeJeM³ekeÀ De ens. ueeskeÀmebK³ee Je DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme ÞeceMekeÌleer®ee efJekeÀeme, peveve #ecelee, D eeefLe&keÀ IeìkeÀ mecepeC³eemee þer ueeskeÀmebK³eeMeeñeer³e
DeY³eemee®es cenÊJe ÒeeHle Peeues. DeLe&J³eJemLesleerue GHeYeeskeÌlee Je G l H e e o k e À ³ e e o e s v n e r Y e t e f c e k e À e
ueeskeÀmebK³eeMeem$e Heej Hee[le Demeles. oj[esF& GlHeVe, efJekeÀe meoj ³ee DeLe&Meem$eer³e ®eueeJej
ueeskeÀmebK³eeb®ee Lesì HeefjCeece neslees . ueeskeÀmebK³ee j®evesleerue yeoue os Mee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeJej
mejU HeefjCeece keÀjleele. osMee®³ ee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e efve³eespeveemeeþer
ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®ee DeeOeej Iesleuee peelees.

2) ueeskeÀmebK³eeMeem$e Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme :
j e < ì ^ e ® e s u e e s k e À m e b K ³ e e l c e k e À ¢ e f < ì k e À e s v e e l e t v e u eeskeÀmebK³es®es JeemleJe ef®e$eCe [esUîeemeceesj ³esle
veener. lees He³e¥le efve³eespevekeÀej ef kebÀJee ÒeMeemeveeuee ³eesi³e l³ee meeceee fpekeÀ, DeeefLe&keÀ ³eespevee jeyeJelee
³esle veener. ueeskeÀmebK³ee efJelejCe ue#eele Deeu³eeefMeJee³e m e e c e e e f p e k e À e f J e k e À e me Ie[Jetve DeeCeCeeN³ee
³eespevee DeeKelee ³esle veenerle. uees keÀmebK³ee®eer j®evee pewefJekeÀ, meeceeefpe keÀ Je meebmke=Àefl ekeÀ HeeleUerJej
mecepeeJetve IesTve l³eevegmeej ³eesi³e l³ee meceepe ef JekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCeeN³ ee ³eespevee ÒeMeemekeÀer³e
HeeleUerJej jeyeJeCes Meke̳e Deens. efJe Jeene®es Je³e, ñeer-Heg©efñe³eeb®³ee meeceeefpekeÀ op ee& ueeskeÀmebK³es®eer Je³eevegmeej j®evee, peveveoj, ce=l³etoj Fl³eeoer meeceeefpekeÀ
IeìkeÀeb®ee Meem$eer³e He ×leerves DeY³eeme keÀ©ve m eeceeefpekeÀ efJekeÀeme me eOeCes Meke̳e Deens.

3) ueeskeÀmebK³eeMeem$e Je He³ee&JejCe :
ueeskeÀmebK³eeMeem$eer³e DeY³eem eeletve ueeskeÀmebK³eeJee{ Je He³ ee&JejCe Nneme ³eeleerue menmebyebOe
mHe<ì Peeuee Deens. Deefleef jkeÌle ueeskeÀmebK³ee Jee{ er®ee HeefjCeece cnCepes He³ee&JejCee®ee Nneme nesle
Demelees. vewmeefie&keÀ Jee{, mLeueeblej ³eecegUs ueeskeÀm ebK³es®eer #ecelee efJeefMe<ì ÒeceeCeele Jee{le Demeles.
DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³eeuee iejpee Hegleeameeþer efvemeiee& leerue meeOevemebHeÊeer®ee D eefleefjkeÌle JeeHej kesÀuee
peelees. DeefleefjkeÌle ueeskeÀmebK³ ee ner ÒeogkeÀesuekeÀÊee, nwêeyeeo Jeiewjs Menjeb®³ee efJekeÀem eeletve He³ee&JejCe Nneme nesleevee efometve ³eslees.
ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®³ee ceeO³eceeletve ueeskeÀmebK³es®es JeemleJe e f ® e $ e l e ³ e e j k e À © v e u e eskeÀmebK³es®es ³eesi³e
efve³eespeve kesÀu³eeme He³ee&JejCe me bJeOe&veeme ceole efceUle Demeles.


munotes.in

Page 10

10
4) ueeskeÀmebK³eeMeem$e Je Òe MeemekeÀer³e efve³eespeve :
o s M e e ® ³ e e Y e e w e f l e k e À J e m e e c e e e f p e keÀ, DeeefLe&keÀ Je jepek eÀer³e mJeªHee®³ee ³eespe vee le³eej keÀjleevee
lemes®e l³eeb®eer ÒeYeeJeer Debceuey epeeJeCeer keÀjleevee ueeskeÀmebK³eeMeem $eer³e DeY³eeme cenÊJee®ee þjlees.
ueeskeÀmebK³es®eer j®evee, Ievelee, D eeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, Mew#eefCekeÀ Fl³eeoer®³ee efmLeleer®ee Meem$eer³e
He×leerves DeY³eeme keÀ©ve ueeskeÀmebK³ es®es JeemleJe ef®e$e [esUîeemeceesj þs Jetve ³eespeveekeÀej, ÒeMeemekeÀer³e
DeefOekeÀejer ³eespevee le³eej keÀjle Demeleele. osMee®³ee efJekeÀemeemebyebO eer efve³eespeve keÀjleele. l³eecegUs
ueeskeÀefYecegKe ³eespevee le³eej keÀjC³ eeme ceole nesle Demeles. HeefjCeecekeÀejk eÀ ÒeYeeJeer ³eespe vee ³eMemJeerHeCes
jeyeJelee ³esle Demeleele. ³eespevee®es Fef®íle HeÀe fuele meeO³e nesC³eeme ceole efceUle Demeles.

5) ueeskeÀmebK³eeMeem$e Je DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme :
DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme ne Yeeb[Jeue, keÀ®®ee ceeue ³eb$emeecegûe er Je ceveg<³eyeU ³ee IeìkeÀeb®eer iejpe
Demeles. DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleeru e cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes ceveg<³eyeU nes³e. me#ece, meMekeÌle Je
keÀe³e&kegÀMeue ceveg<³eyeU ns osMee® ³ee DeLe&J³eJemLes®ee keÀCee Demeles. D e e p e m e b H e t C e & p e i e e l e c e e e f n l e e r
leb$e%eevee®es cenÊJe Jee{le Deens. l³ee®e yejesyej ceveg< ³eyeUe®eer ceeieCeerner Jee{le Deens. mebHetCe& peieeves
DeeOegefvekeÀ leb$e-kegÀMeue keÀeceieejeb®eer efveefce&leermeeþer Òe³elve meg© kesÀues Deensle. ceeveJeer mebmeeOeve efJekeÀeme
ner veJeerve mebkeÀuHevee efJe keÀefmele Peeueer Deens.

u e e s k e À m e b K ³ e e j ® e v e s l e e r u e J e ³ e e s i e ì e v e g m e e j e f J e Y e eieCeer keÀ©ve le©Ce Je keÀe³e &#ece ueeskeÀmebK³es®eer
efmLeleer peeCetve IesTve l³eeb®³ee keÀe³ee&lcekeÀ efJeke Àeme Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþe r peieeleerue meJe&®e osMeele
³eespeveelcekeÀ Òe³elve meg© Peeuesues Deensle. osMeeleerue Mew#eefCekeÀ efJeke Àemee yejesyej leb$e Je J³eJemeeef³ekeÀ
efMe#eCee®ee opee& Gb®eeJeC³eemeeþer Òe ³elve meg© Peeuesues Deensle.

1.9 meejebMe

D e e O e g e f v e k e À k e À e U e l e e f J e e f J e O e M e e m $ e e b ® e e e f J e k e À e me nesle Deens. l³eeHewkeÀer ueeskeÀmebK³eeMeem$e ns
SkeÀ cenÊJe HetCe& Meem$e Go³eeme D eeues Deens. 19 J³ee MelekeÀeHeemetve peieele Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®eer
mecem³ee efvecee&Ce Peeueer Deens. DeMee Jee{l³ee ueeske ÀmebK³eeb®ee peerJeveeJeM³e keÀ iejpeebyejesyej cesU
IeeueC³ee®ee ÒeMve efvecee&Ce Peeuee Deens. ³eemeeþer ³eesi³e efve³eespeve HegJe&ke À ³eespevee DeeefCe keÀe³e&¬eÀce le³eej
kesÀues peeleele. l³eemeeþer ueeskeÀm ebK³ee mJeªHe mHe<ì keÀjCeeje DeejeKe[e le³eej keÀ©ve keÀe³e& kesÀues
peele Demeles. ueeskeÀmebK³eeMeem$e De Y³eeme efJeefJeOe efve³ece Je efme ×eble Je keÀmeesìîeeJej DeeOeeefjle
Demeleele. ceeuLeme keÀeue&ceekeÌme& ³eeb®³ee efme×eblee®³ee DeeOeejs ueeske ÀmebK³es®ee HeefjCeeceelcekeÀ DeY³eeme
kesÀuee peele Demelees. osMee®³ee efJe keÀemeemeeþer ueeskeÀmebK³eelcekeÀ D eekeÀueve cenÊJee®es þjle Deens.
osMeeleerue ñeer-Heg©ueeskeÀmebK³ee DeY³eemeeletve®e efceUle Demeles.

u e e s k e À m e b K ³ e e D e Y ³ e e m e m e b K ³ e e l c e keÀ Je iegCeelcekeÀ He×leerves DeY³eeme kesÀuee peele Demelees.
ueeskeÀmebK³es®es DeekeÀejceeve, j®evee, efJepeyeeyeoej keÀejCes ³eeb®ee ceeveJeer keÀu³eeCe keÀjC³eemeeþer HeÀe³eoe nesl e Demelees. ueeskeÀmebK³esle kesÀJeU
J³ekeÌleeR®ee DeY³eeme kesÀuee peelees De mes veener lej JeeleeJejCe, Flej meby ebOeer iees<ìer®ee meKeesue DeY³eeme
kesÀuee peelees. DeMee cenÊJee®³ee Meem$eeuee me bHetCe& peieeves efmJek eÀej kesÀues Deens. munotes.in

Page 11

11
1.10 mejeJe ÒeMve

1. ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®eer J³eeK³ee Ðee DeeefC e mJeªHe Je efme×eble mHe<ì keÀje.
2. ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®ee DeLe& m eebietve J³eeK³ee mHe<ì keÀje.
3. ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®ee mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve cenÊJe meebiee.
4. ìerHee efuene
1) ueeskeÀmebK³eeMeem$e
2) ceeuLeme Je ceekeÌme&®ee efme×eble
3) ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®es cenÊJe
4) ueeskeÀmebK³eeMeem$ee®ee DeLe&

1.11 meboYe& ûebLe

1) [er.Sme. yeIesue, efkeÀj Ce yeIesue - pevebefkeÀkeÀer, efJeJeskeÀ ÒekeÀeMeve 2000
2) [e@. DeeieueeJes ÒeefoHe, Yeejle er³e meceepe mebj®evee DeeefCe mecem³ ee, Þeer meeF&veeLe ÒekeÀeMeve 2003
3) mepexjeJe yeesje[s, [e@. ÒeoerHe ieeb ieg[x, Yeejleer³e meceepeeleerue mecekeÀe ueerve cegÎs, efvejeueer ÒekeÀeMeve,
cegbyeF&, 2017
4) Asha A Bhende, Tara Kanitkar, ‘Principles of population,
Himalaya publishing House, Mumbai - 2014
5) R a j H ; P o p u l a t i o n S t u d i e s , S u r j e e t P u b l i c a t i o n , D e l h i - 1 9 9 8
6) B h a g a t R ; J o n e s G ; P o p u l a t i o n c h a n g e a n d M i g r a t i o n i n
Mumbai Metropolition Region; Implication for planning and
Goverance; Asia Research Institute National University of
Singapore.














munotes.in

Page 12

12
2De
िववाहवेळचे वय, जनन आिण मत्य र्ता –
संकल्पना आिण कारक घटक

2De.0 उि᳎᳥े
2De.1 पर्स्तावना
2De.2 िववाहवेळचे वय
2De.2.0 पर्स्तावना
2De.2.1 जागितक स्तरावरील िववाहव ेळचे वय
2De.2.2 अपा᳟ात्य द ेशांमधील िववाहव ेळ्चे वय
2De.2.3 भारतातील िववाहव ेळचे वय
2De.2.4 िववाहवेळच्या वयावर पिरणाम करणार े घटक
2De.3 जनन क्षमता - सामािजक आिण आिथक िनधा र्रक
2De.3.0 पर्स्तावना
2De.3.1 जनन िनय ंतर्णाचे अपर्त्यक्ष सामािजक कारक
2De.3.2 जनन िनय ंतर्णाचे पर्त्यक्ष सामािजक कारक
2De.4 मत्यर्ता
2De.4.0 पर्स्तावना
2De.4.1 मृत्युदरातील िविभ᳖ता
2De.4.2 अभर्क आिण बाल म ृत्यू
2De.4.3 माता मृत्यू
2De.4.4 िनष्कषर्
2De.5 सारांश
2De.6 सांराश
2De.7 संदभॆ गर्ंथ

2De.0 उ᳎ी᳥े

1. लोकसंख्या वाढीशी स ंबंिधत संकल्पनांमधील परस्पर आ ंतरिकर्यांचे प र ी क्ष ण
करणे.
2. डेमोगर्ािफक स ंकर्मणाच्या गतीशीलत ेचे आकलन करण े.
munotes.in

Page 13

13
2De.1 पर्स्तावना

नैसिगकिरत्या होणार् या लोकस ंख्येचे आ क ा र आ ि ण इ त र व ैिशष्Ჷे स त त
बदलत असतात. सहसा असा बदल हळ ूहळू आिण कोणत्याही व ेळी महत्पर्यासान े
दृश्यमान असतो. कधीकधी न ैसिगक आपᱫी , तांितर्क नवकल्पना इत्यादᱭच्या
पिरणामी लोकस ंख्येमध्ये नाᲷमय बदल घड ून येऊ शकतात. अशा घटना ंमध्ये आपण
“स्फोट”, “भरभराट” िकवा “संकुचन” सारख्या स ंज्ञाचा वापर करतो. तथािप ,
कर्माकर्मान े स्फोटकात बदल होण्याच े दर आिण त्यातील सव र् मुद्᳒ांकडे दुलर्क्ष करून,
लोकसंख्या वाढीच े िकवा घटण्याच े मूळ कारण जन्म , मृत्यू आिण स्थला ंतर या तीन
महत्वाच्या घटना ंमधील परस्पर आ ंतरिकर्यांमध्ये शो धले जाऊ शकत े. हा िवभाग
लोकसंख्याशाᳫीय स ंकर्मणाशी स ंबंिधत तीन महत्त्वाच्या स ंकल्पनांना स्प᳥ करतो
उदा. िववाह वेळचे वय (िववाह) , पर्जनन क्षमता (जन्म) आिण मत्य र्ता (मृत्यू).

2De.2 िववाह वेळचे वय

2De.2.0 पर्स्तावना :
िववाह ही एक साव र्ितर्क संस्था आहे आिण ती पर्ाचीन , पारंपािरक आिण
आधुिनक समाजात पर्चिलत आह े. िववाहव ेळचे व य ह ी ि व व ा ह ा च ी व ा र ंवािरता,
िववाहाची व ैिशष्Ჷे आिण लोकस ंख्येतील िववाहाच े िवघटन होय. िववाहिवषयक
अभ्यासामध्य े पर्थम िववाह आिण घटस्फोिटत िकवा िवधवा िकवा िवभक्त ᳞क्तᳵच े
पुनिववाह समािव᳥ आह ेत. पर्जननक्षमत ेचा आकृतीबंध (स्वरूप) आिण पातळी
समजून घेण्याच्या पर्य᳀ात हा द ृ᳥ीकोन महत्वाचा आह े. िववाहाची वार ंवािरता, ज्या
वयात ते ि न ष् क षर् क ा ढ ले ज ा त ा त आ ि ण ि व भ ा ज न /घटस्फोट, वैध᳞ आिण
पुनिववाहाची वार ंवािरता ही पर्जनन गितशीलत ेचे महत्त्वपूणर् घटक आह ेत. म्हणून
लोकसंख्याशाᳫीय स ंकर्मणावर पिरणाम घडव ून आणण्यात , िवशेषत: पर्जननक्षमत ेत
महत्वाच्या भ ूिमकेचे मूल्यांकन करणे आिण त्याची पडताळणी करण े फार महत्त्वाच े
आहे. ज्या᳇ारे स ा म ा ि ज क आ ि ण आ ि थ क ब द ल ा ंवर लोकस ंख्याशाᳫीय ᳞वस्था
पर्ितिकर्या द ेते, त्या यंतर्णांना समजून घेण्यासाठी िववाहव ेळच्या वयाच्या स्वरूपाच े
मूल्यांकन हे आवश्यक मािहती पर्दान करू शकत े. 18 ᳞ा आिण 19 ᳞ा शतकाच्या
उᱫराधार्तील लोकस ंख्या शाᳫज्ञा ंनी यापूवᱮच यास मान्यता िदली होती. िवश ेषत:
मालथस या ंनी पर्जनन आिण लोकस ंख्येच्या वाढीशी लग्नाचा स ंबंध हा मालथ ुिसयन
िस᳍ांताचा मध्यवतᱮ िवषय होता.

िववाह दजा र्ंमधील बदलाशी स ंबंधीत असतो ; इतर वैवािहक िस्थतीपास ून
िववािहत िस्थतीपय र्ंत. काय᳒ान े स्थािपत क ेल्यानुसार िववाह म्हणज े पुरुष आिण
ᳫीचे ए क ि तर् क र ण . ल ग्न क र ण् य ा च् य ा व स् त ुिस्थतीमुळे ल ो क संख्येची रचना बदलत े
(नागरी िस्थतीत बदल) आिण पर्जननक्षमत ेवर पर्भाव पडतो , कारण बहुत ेक जन्म
िववािहत जोडप्या ं᳇ारे होतात.


munotes.in

Page 14

14
पर्थम आिण त्यान ंतरच्या िववाहा ंमध्ये फरक आह े :
 पर्थम-िववाह म्हणज े पुरुष आिण ᳫीच े एकितर्करण , ज्याने पूवᱮ कधीही लग्न
केलेले न ा ह ी . आ ज प य र्ंत, बहुतेक िववाह या पर्कारच्या स ंघाचे पर् ि त ि न ि ध त् व
करतात.
 त्यानंतरचे िववाह अस े कोणतेही िववाह असतात ज्यात प ूवᱮच्या जोडीदाराप ैकी
कमीतकमी एखा᳒ाचा आधी घटस्फोट झाला अस ेल िकवा िवधवा अस ेल.

बहुतेक देशांमध्ये लोकसंख्या वाढीचा पर्ाथिमक िनधा र्रक जन्म दर आह े. हे
कुटुंब स्टर्क्चरल य ुिनट आहे जे मुख्यत्वे जगभरातील जन्मासाठी जबाबदार आह े, लग्न
आिण घटस्फोटाच्या दरा ंमधील बदल ह े ल ो क संख्या वाढीमध्य े अ पर् त् य क्ष भ ूिमका
िनभावतात.

2De.2.1 जागितक स्तरावरील िववाह व ेळचे वय
जगातील िववाहव ेळच्या वयाचा आिण त्यामागील पर्व ृᱫीचा अभ्यास
करण्यासाठी व ैवािहक संघटनांचे पर्कार (िववाह) आिण कोणत्या पिरिस्थतीत ून ते
स्थापन केले जातात याची पर्ाथिमक तपासणी आवश्यक आह े.

अ) एकिववाह (Monogamy) : जगभरात वार ंवार होणार् या िववाहवाहक स ंघटना
िनसगार्त एकरूप असतात. तथािप , बहुप᳀ीय स ंघटनांकडे िवशेष लक्ष देणे आवश्यक
आहे, जे िवशेषतः आिफर्कन लोका ंमध्ये पर्चिलत आह ेत.

पा᳟ात्य समाजात िववाह ह े क ा य देशीर पर्िकर्य ेचे पर् संग आहेत. म्हणून,
सांिख्यकीय ड ेटा संगर्िहत करण्यासाठी जबाबदार एजन्सी᳇ार े लग्नाची प᳍तशीरपण े
नᲂदणी केली जाते. मािहती सहज उपलब्ध असल्यान े हे लोकशाᳫाच े कायर् सुलभ
करते. तथािप, काही संस्कृतᱭमध्ये िववाह सोप्या धािमक सोहळ्या᳇ार े केले जातात
िकवा ते काही पार ंपारीक पर्िकर्य ेचा पिरणाम अस ू शकतात ज े िविश᳥ वा ंिशक िकवा
धािमक गटा ंचे वैिशष्Ჷ आह ेत आिण त्या ंच्या पर्था आह ेत.

ब) बहुिववाह : बहुिववाहास म ुिस्लम काय᳒ान े पर वानगी आह े. तथािप, भूमध्य
समुदर्ाच्या बाज ूने आ ि ण इ र ा ण म ध् य े मुिस्लम द ेशांमध्ये य ा ि व व ा ह ा ंना
लोकसंख्याशाᳫीय महत्त्व जास्त िदसत नाही. अिलकडच्या वषा र्ंच्या राजकीय
घडामोडᱭम ुळे ह ी पर् वृᱫी आणखी मजब ूत होऊ शकत े; उदाहरणाथ र्, बहुप᳀ीत्वास
आता Ჷुिनिशयामध्य े बंदी घातली ग ेली आहे आिण इराण आिण इिज᳙सह इतर
अनेक देशांमध्ये त्यांची बदनामी झाली आह े.

ब्लँक (1959) सारख्या िव᳇ाना ंनी केलेल्या अभ्यासाचा असा आगर्ह आह े की
बहुतेक गरीब आिफर्क ेतील लोका ंमध्ये ब हु प ᳀ ी ल ा म ह त्त् व आ ह े. हे कमी संख्येच्या
पतᱭकडून वैिशष्Ჷीकृत नसते, पर्त्येकाला अनेक बायका असतात ; परंतु मोᲹा संख्येने
असलेल्या पितना क ेवळ काही प᳀ी असतात. (पर्त्य ेक पतीसाठी दोन बायका). त्याच
वेळी, लोकसंख्येमधील ᳫीया ंची मयार्िदत संख्या बहुप᳀ीत्वास मया र्दा घालील.
बहुप᳀ीत्वचा वापर म ूलत: वृ᳍ पुरुषांकडून केला जातो , जे आधी एकिववाही होत े,
परंतु नंतर वेळोवेळी अनेक बायकांशी ते लग्न करतात.
munotes.in

Page 15

15
क) सहमती स ंघटन : सहमती (िकवा म ुक्त), संघटन वेगवेगळ्या मानवी समाजात
बहुिवध भूिमका बजावतात आिण ल ॅिटन अमेिरकेत हे एक सामान्य व ैिशष्Ჷ आह ेत.
मोटार्रा (1963) च्यामत े, सहमती स ंघटन म्हणज े िववाहाचा पिरचय िकवा िनष्कष र्
नसून त्याऐवजी पया र्य बनतो. सहमती स ंघटनांची वारंवारता मोजण े अवघड आह े
कारण सामान्यत: जनगणन े᳇ारे या वगळल्या जातात.

2De.2.2 अपा᳟ात्य द ेशांमधील िववाहव ेळ्चे वय
जगभरातील िबगर-पि᳟म द ेश सांस्कृितकदृष्Ჷा पा᳟ात्य द ेशांपेक्षा वेगळे
आहेत, तेथे िववाहवेळच्या वयाची तीवर्ता ख ूप जास्त आह े. भारत, तैवान, कोिरया
आिण इतर अशा आिशयातील अन ेक देशांमध्ये िववाह अिनवाय र् आिण साव र्ितर्क आहे.
म्हणूनच जवळजवळ सव र् ि ᳫ य ा ए क द ा त र ी ल ग्न क र त ा त . य ा द ेशांच्या संबंिधत
परंपरांचा अभ्यास करण्याची गरज आह ेः कुटुंब बनवणे, लग्नाचे कायर् आिण कुटुंबाची
संकल्पना या सवा र्ंवर आधािरत कायद े पाि᳟मात्य द ेशांपेक्षा सवर्तर् िभ᳖ आह ेत.

2De.2.3 भारतातील िववाहव ेळचे वय :
भारत बहुधा अशा काही आिशयाई द ेशांपैकी एक आह े, ज्यासाठी
िववाहवेळच्या वयाचा अभ्यास सवा र्त ᳞ापक आिण िवस्त ृत आहे.भारतीय िववाह हा
वािङ्न᳟या᳇ार े पूवर्िनधार्रीत आहे. हा वािङ्न᳟य िववाहाइतकाच पिवतर् आिण
पर्ितब᳍ असतो . खरं त र, िववाहिवषयक आर ंभ म्हणून भारतीय िववाहव ेळच्या
वयाचे अभ्यास ह ेच अधोरेिखत करतात की िᳫया ंच्या बाबतीत ह े खरे बालिववाह
होते. िवशेषत: गर्ामीण भारतातील बहुत ेक मुलᱭचे सरासरी वय 14 वष ᱷ आहे, जे
बालिववाह करतात. िववाहव ेळचे वय जात आिण धम र् िवधवा प ुनरिववाहिवरोधी
पूवर्गर्ह याचा भारतातील िववाहव ेळचे वय यावर परीणाम होतो तथािप , अिलकडील
कल असे सुचिवतात की प ुनिववाहाची पर्था याप ुढे िनिष᳍ मानली जात नाही.

वधूचे िववाहवेळचे वय जर 22 व त्याप ेक्षा जास्त धरल े तर ज्या समाजामध्य े
लवकर िववाह करण्याची प᳍ती पर्चिलत आह े तेथे ᳫ ी ल ा पर् ज ौ त् प ा द न ा च् य ा
कालमयार्देमध्ये जास्त मुले होतात. परंतु उिशरा िववाह करण्याची प᳍ती रूढ आह े.
तेथे मुलांची संख्या मयार्देतच राहते. भारतामध्य े ᳫीयांचे िववाहाच े वय हे जगात
सवार्त कमी आह े. याचे कारण म्हणज े मोᲹा संख्येने होणारे बालिववाह होत.

सामान्यपण े पर्ाचीन भारतात बालिववाहाची पर्था नव्हती ती मध्यय ुगात रूढ
झाली असे म्हटले जाते. त्यावेळेपासुन अनेक वषर् ही पर्था सामान्य बनली . भारतात
लोकसंख्येने ज ा स् त अ स ण ा र् या िहदू ध म ार्च्या खालोखाल इतर धमा र्मध्येही
बालिववाहाची पर्था होती , मुलगी वयात आली की ितचा लवकरात लवकर िववाह
करण्यािवषयीची धािमक समज ूत होती.

िववाहवयातील बदल :
बालिववाहाच्या पर्थ ेने िचितत होऊन समाजस ुधारकांनी यावर कायद ेशीर
उपाय शोध ून िववाहाच े वय िनि᳟त करण्यासाठी पर्य᳀ क ेलेले िदसतात. munotes.in

Page 16

16
अ) 1930 साली सारडा कायदा पास झाला आिण िववाहाच्या व ेळी मुलाचे वय
िकमान 18 आिण म ुलीचे वय िकमान 14 अस े िनि᳟त करण्यात आल े .
ब) 1949 मध्य े ि व व ा ह वेळच्या वयाच्या स ंबंधात काय᳒ामध्य े सुधारणा करून
िववाहवेळच्या वयात म ुलᱭसाठी 15 वषर् अशी 1 वषा र्ची वाढ करण्यात आली.
क) 1955 मध्य े िहदू िववाह कायदा स ंमत झाला या काय᳒ान े मुलीसाठी िववाहाच े
वय 18 आिण म ुलांसाठी िववाहाच े वय 21 अस े िनि᳟त केले.

भारतातील िववाहव ेळचे सरासरी वय :

कालखंड पुरुष िᳫया
1891 ते 1901 20.0 13.1
1901 ते 1911 20.3 13.2
1911 ते 1921 20.7 13.7
1921 ते 1931 18.6 12.7
1931 ते 1941 19.9 14.7
1941 ते 1951 19.9 15.6
1951 ते 1961 21.3 15.5
1961 ते 1971 22.7 17.2
ᳫोत : भारतीय जनगणना 1974 , पृ᳧ 61

वरील सारणीवरून अस े िदसून येते की 1891 त े 1921 या तीस वषा र्च्या
कालखंडात मुले आिण मुली यांच्या िववाहाच्या वयामध्य े मंद पण िधम ेपणाने पर्गित
झाली होती तथापी 1921 त े 1931 या कालख ंडमध्ये िववाहाचे वय पुन्हा कमी झाल े
याचे क ा र ण म् ह ण ज े 1 9 2 9 च ा ब ा ल ि व व ा ह ि न य ंतर्ण कायदा होय त्याम ुळे अ नेक
लोकांना अशी भीती वाटली की सदर काय᳒ाची अ ंमलबजावणी स ुरू झाल्यान ंतर
आपल्याला म ुलांचे िकवा मुलᱭचे िववाह त्या ंचे लहान वय असताना करता य ेणार
नाही म्हणून त्यांनी आपल्या म ुलांचे व मुलᱭचे िववाह शक्यतो लवकर ठरव ून टाकले.
1931 नंतर िववाहाच्या वयात प ुन्हा मंद गतीने वाढ होण्यास स ुरुवात झाली. 1930
ते 1940 या कालख ंडात ही वाढ िदस ून आली.

िᳫयांच्या िववाहाच्या सरासरी वयामध्य े पुरुषांच्या मानान े खूपच वाढ
िदसते व त्यामुळे वराचे सवर्साधारण वय व वध ूचे वय यातील तफावत बरीचशी कमी
झाली.


munotes.in

Page 17

17
िववाहवेळच्या वयातील पर्ाद ेिशक िविवधता
िववाहवेळच्या सरासरी वयामध्य े भ ा र त ा त पर् द ेशानुसार िविवधता िदस ून
येते. उदा. केरळ, तिमळनाडू, क न ार्टक, आ स ा म, पंजाब, न ा ग ा लँड, म ह ा र ा ᳦ य ा
पर्देशांमध्ये इ त र पर् द ेशाच्या तुलनेने ि व व ा ह ा च े स र ा स र ी व य र ा ᳦ ी य स र ा स र ी प ेक्षा
जास्त आह े. तर िबहार , ओरीसा, मध्यपर्देश, आंधर्पर्देश, राजस्थान व उᱫरपर्द ेश या
राज्यांमध्ये िववाहाच े वय रा᳦ीय सरसरीप ेक्षा ᳫी व प ुरुष दोघांच्याही बाबतीत
खूपच कमी आह े.

िववाहावेळचे वय आिण धम र्
भारतात धािमकद ृष्Ჷाही िववाहाच्या सरासरी वयामध्य े फरक िदसतो.
िखर्᳟न धमा र्च्या लोकात िववाहाच े वय सवार्त जास्त अस ून त्या खालोखाल शीख ,
मुिस्लम, व िहदू असा कर्म लागतो. 1971 च्या जनगणन ेतील यािवषयीच े संख्यात्मक
वास्तव पुढील सारणीमध्य े मांडले आहे.

धमर् िखर्᳟न शीख मुिस्लम जैन िहदू
पुरुष 22.6 21.5 19.4 20.4 16.5
ᳫी 17.2 15.2 22.7 13.5 12.3

2De.2.4 िववाहवेळच्या वयावर पिरणाम करणार े घटक :
1. आिथक पिरिस्थती : कुटुंबाच्या आिथक पिरिस्थतीचा िववाहाच्या वय
िनधार्रणावर पर्भाव पडत असतो. शर्ीम ंत ᳞िक्त आपल्या म ुलांचे िववाह उिशरा
करतात. िववाहाच्या अगोदर म ुलगा िकवा म ुलगी पुणर्पणे िस्थर असली पािहज ेत.
अशी त्यांची इच्छा असत े.
2. सामािजक पिरिस्थती : आ ि थ क प ि र ि स् थ त ी पर् म ा ण ेच सामािजक पिरिस्थती ही
िववाहाच्या वयावर पर्भाव टाकीत असत े. मुलᱭचे िववाह लवकर झाल े पािहजेत
अशी सामािजक अप ेक्षा असते.
3. हुंडा प᳍ती : हुंडा प᳍तीम ुळे काही समाजात गरीबा ंना नािवलाजान े मुलᱭचे
िववाह उिशरा कराव े लागतात. िववाह करण्यासाठी , हुंडा देण्यासाठी त े पुरेश्या
पैश्याचा संचय करतात. काही समाज आिण जातᱭमध्य े िववाहसाठी फारसा खच र्
करत नाहीत तर काही समाजात दाखिवपणा करण्यासाठी , पर्ित᳥ेसाठी पैसा
वाया घालिवला जातो.
4. िशक्षण : काही समाजात म ुलगी जोपय र्न्त िशक्षण प ूणर् करत नाही तोपय र्ंत ितचा
िववाह केला जात नाही. पण द ुसर् या बाजूला काही समाजात िशक्षणाचा िवचार
केला जात नाही . शहरामध्ये मुलगा मुलगी यांचे िशक्षण सक्तीच े झालेले असते.
तशी पिरिस्थती गर्ामीण भागात िदसत नाही. जर पालक आपल्या म ुलांचे िशक्षण munotes.in

Page 18

18
करण्यास पातर् नस ेल तर तो लवकरात लवकर म ुलांचे िववाह करतो ,परंतु िजथे
िशक्षण सक्तीच े असते ितथे िववाहाचे वय लांबणीवर पडत े.
5. रोजगार : गर्ामीण भागात सगळ ेच शेतीमध्ये गुंतलेले असतात ितथ े रोजगारच्या
कारणाने ि व व ा ह उ ि श र ा ह ो ण् य ा च ी श क् य त ा न स त े प रंतु नागरी भागात मातर्
मुलामुलᱭच्या इच्छ ेपर्माणे नोकरी िमळ ेपयर्ंत िववाह ला ंबणीवर टाकला जातो.
इिच्छत नोकरी िमळत नसल्यान े िववाह उिशरा होतात.

आपली पर्गित तपासा :
1. भारतातील िववाहव ेळच्या वयातील बदला ंचा मागोवा घ्या.





2. सन 1921 त े 31 या कालख ंडात भारतातील िववाहाच े वय कमी का झाल े?





2De.3 जनन क्षमता - सामािजक आिण आिथक िनधा र्रक

2De.3.0 पर्स्तावना :
जननक्षमत ेब᳎लच्या कोणत्याही चच ᱷमध्ये सुरुवातीसच जनन क्षमता आिण
पर्जाजनत्व यातील फरक लक्षात घ ेणे उपयुक्त होईल. पर्जाजनत्व ही स ंज्ञा िजवंत
आपत्त्यांना जन्म देण्याची क्षमता म्हण ून वापरतात. तर जनन क्षमता म्हणज े पर्त्यक्षात
िकती आपत्त्या ंना जन्म िदला जातो ह े दशर्िवतात. ज ैिवकदृष्Ჷा पर्जाजनत्व याला
महत्व असल े तरीही आपल े पर्मुख औत्सुक्य जनन क्षमता या िकर्य ेब᳎ल आहे. म्हणजेच
एखा᳒ा देशामध्ये पर्त्यक्ष िकती आपत्यचा जन्म झाला याब᳎ल सामािजक लोकस ंख्या
शाᳫाला रस आह े.

जनन क्षमता ही बाळाला जन्म द ेण्याची वास्तिवक क्षमता आह े. मुलᱭच्या
सामान्य आरोग्याचा , िविवध आजार , िवशेषत: लᱹिगक आजार , पर्जनन शक्तीची
कमतरता, वंध्यत्व, अ᳖ाचा दजा र् - यांच्याशी नक्कीच काही स ंबंध आहे. सुधािरत
सामािजक आिण भौितक वातावरण , सामािजक आिण आरोग्य क्ष ेतर्ाकडे राज् याचे
अिधक लक्ष , सवार्ंसाठी चांगले िशक्षण, सुधािरत आरोग्य स ेवा, चांगले पोषण, कमी
अभर्क, बाल आिण माता म ृत्यु ही काही लोकस ंख्या वाढीच्या दरामागील कारण े munotes.in

Page 19

19
आहेत. य ा व र ल ो क स ंख्याशाᳫज्ञ सहमत आह ेत. जगभरातील लोकस ंख्या वाढीवर
िनयंतर्ण ठेवण्यासाठी सामािजक आिण सा ंस्कृितक घटक िनणा र्यक भूिमका
िनभावतात.

जननक्षमत ेचे सामािजक आिण आिथक िनधा र्रक दोन घटका ंच्या बाबतीत
समजून घेता येऊ शकतात जनन िनय ंितर्त करणार े अपर्त्यक्ष सामािजक घटक आिण
पर्त्यक्ष सामािजक घटक.

2De.3.1 जनन क्षमता िनय ंितर्त करणार े अपर्त्यक्ष सामािजक घटक
हे समजून घेणे महत्वाचे आहे की पर्जनन िनय ंतर्णाची पर्त्य ेक साधने एखा᳒ा
िविश᳥ समाजाच्या सामािजक आिण सा ंस्कृितक वारशाच्या स ंदभार्त पािहली
पािहजेत. दोन समाज जन्म िनय ंतर्नाच्या समान प᳍तीचा अवल ंब करू शकतात पर ंतु
त्यांचे मूळ तसेच त्यांचे हेतू खूप िभ᳖ अस ू शकतात. पर्जनन क्षमता आिण आपल्या
बर् याच सामािजक आिण आिथक प᳍तᱭमध्य े म ज बूत संबंध आहे. बाळाचा जन्म
यासारख्या कोणत्याही सामािजक काय र्कर्माच्या माग े असे अनेक पर्कार आह ेत ज्यांचे
पिरणाम सहजपण े स ांगता येत नाहीत. खाली िदल ेल्या लोकस ंख्येमध्ये
जननक्षमत ेतील बदलण्याच्या िव᳣ ेषणामध्ये अ नेक घटक महत्त्वप ूणर् भूिमका
बजावतात.

1. िववाह दर :
िववाह हा सव र् समाजातील सवा र्त पिवतर् स ंस्थांपैकी एक आह े. िववाह
सावर्भौिमक असल े तरी कोणाशी लग्न करू नय े आिण िववाहाच े वय याब᳎ल काही
िनयम आह ेत. िववाहाच े दर हे एका िविश᳥ कालावधीत लोका ंच्या िविश᳥ गटामध्य े
होणार् या िववाहा ंची संख्या असत े. िववाहाच े द र ए ख ा ᳒ ा ि व ि श ᳥ व य ो ग ट ा त ी ल
िववाहाच्या अन ुभवावरील सामािजक बदला ंच्या पर्भावाची मागील िकवा
त्यानंतरच्या वषा र्ंच्या समान वयोगटाच्या अन ुभवाशी तुलना करण्यासाठी वापरला
जाऊ शकतो. भारतात 20 त े 24 वयोगटातील लग्नाच े पर्माण सवा र्िधक आहेत. मुलᱭचे
िशक्षण, आिथक स्वात ंत्र्य आिण मानिसकत ेतील बदल यासारख े अ नेक घटक या
पर्वृᱫीस कारणीभ ूत ठरू शकतात.

2. मृत्यूच्या दरातील घट:
िवसा᳞ा शतकाच्या मध्यात स ंपूणर् जगात मृत्यूचे पर्माण झपाᲷान े कमी झाल े
आहे. गेल्या 50 त े 60 वषार्त िवकिसत आिण िवकसनशील द ेशांमध्ये अ᳖धान्य
उत्पादन, वै᳒कीय सुिवधा, वाहतूक आिण दळणवळणाच्या स ंजाला मध्य े म ो Ჹ ा
पर्माणात स ुधारणा झाली आह े. काही िवकसनशील द ेशांनी त्यांचे मृत्यूचे पर्माण इतक े
कमी केले आहे की ते िवकिसत द ेशांमधील मृत्यू िनयंतर्णातील कत ृर्त्वाच्या बरोबरीच े
आहेत. िवकिसत द ेशांमधील लोका ंनी स्वेच्छेने एक लहान क ुटुंबाचे िनयम स्वीकारल े
आिण जन्म िनय ंतर्णाचे योग्य साधन स्वीकारल े. मृत्यू दरांवरील वेगवान िनय ंतर्णामुळे
हे शक्य आह े. िवकिसत द ेशांमधील एक ूण आयुमार्नात वाढ झाली आह े कारण कमी
अभर्क मृत्यूदर (IMR ) आिण राहणीमान उच्च आह े. िवकसनशील द ेशांमध्येही ही
पर्वृᱫी जोर धरत आह े. मोᲹा क ुटूंबाचे ि द व स ग ेलेत जेव्हा साधारणत: 10-12
मुलांना ᳫी जन्म द ेत असे munotes.in

Page 20

20
3. िववाहाचे वय:
1951 च्या स ुरूवातीस औपचािरकिरत्या क ुटुंब िनयोजन स्वीकारणारा
भारत पिहला द ेश होता. तथािप , भारत हा स ंसदीय लोकशाही असल्यान े कुटूंबाच्या
आकारावर िनय ंतर्ण ठेवण्यासाठी कठोर उपाययोजना राबवता आल्या नाहीत. दीघ र्
चचᱷनंतर 1976 मध्य े मुलᱭचे िववाहाच े िकमान वय 18 वषᱷ करण्यात आल े होते,
तरीही लोकस ंख्या तज्ञांचा आगर्ह आह े क ी मुलᱭचे ि क म ा न व य २ १ व ष ᱷ अ स ा वे.
लग्नाच्या अिनवाय र् न ᲂ द ण ी ने ल ग्न ा स ा ठ ी व य ा च् य ा ि न य म ा ंचे उ ल् लंघन होणार नाही
याची खातर्ी करण्यात द ेखील महत्त्वप ूणर् भूिमका बजावली जात े.

मिहलांचे पर्जनन वय 15 त े 49 वषᱷ आहे. लवकर िववाह म्हणज े मोᲹा
कुटूंबाची शक्यता. पि᳟म ेकडील लोक उशीरा लग्न क ेल्यामुळे कुटुंबाचा आकार
िनयंितर्त आहे. वस्तुतः पा᳟ात्य द ेशांमध्ये मूल नसलेल्या जोडप्या ंची संख्या वाढत
आहे.

4. बहुप᳀ीत्व:
बहुत ेक काळापास ून बहुप᳀ीत्व ही भारत आिण इतर अन ेक देशांतील
पुरुषांमध्ये ए क स ा म ा न् य प ᳍ त ह ो त ी . आ ज ब हु त ेक देशांमध्ये दुसरी प᳀ी
असण्यािवरू᳍ कडक कायद े आहेत कारण आधीपास ून लग्नात प ुरुषाकडे बायको असत े.
एक शतका ंपूवᱮदेखील उच्च जाती आिण सामािजक आिण आिथकद ृष्Ჷा पर्भावी
᳞क्तᳵमध्ये ब हु प ᳀ ी त् व ब हु त ेक सामान्य होत े. अशा क ुटूंबात (“कुिलन” म्हणून
ओळखल्या जाणार् या) िववाहात म ुलीला देणे हे बहुतेक वेळेस पर्ित᳧ेचे मानले जात
असे.

5. िवभक्त होण े आिण घटस्फोट:
पि᳟म ेस िवभक्त होण े आिण घटस्फोट घ ेणे ही सामान्य घटना आह े, तर पूवᱷमध्ये
िवभक्त व घटस्फोटाच े पर्माण कमी आह े. देशाच्या जन्म दरावर िकवा लोकस ंख्येच्या
घटकावर पर्भाव िवच्छ ेदन आिण घटस्फोटाच े स्वरूप खालील घटका ंवर अवलंबून
असेलः घटस्फोट / स्वतंतर् होण्याच े पर्माण, पती-प᳀ीच े िवयोगाच े वय, पुनिववाहाच े
पर्माण , इ.

6. वैध᳞: ब हु तेक देश िवधवा प ुनिववाहास पर्ितकार दश र्िवत आहेत. िवधवा
पुनिववाह भारतात कायद ेशीरिरत्या स ंरिक्षत आह े. कायदेशीर संरक्षण अस ूनही,
भारत आिण इतर पार ंपिरक देशांमध्ये िवधवा पुनिववाहाच्या घटना अ᳒ाप लोकिपर्य
नाहीत. आिदवासी , िन᳜ जाती गट आिण काही धािमक समाजा ंमध्ये ि व ध व ा
पुनिववाह त ुलनात्मकद ृष्Ჷा जास्त पर्माणात आढळतो.

7. िववाहानंतरचा तर्ास: मुलाला स्तनपान द ेण्याच्या कालावधी दरम्यान ल ᱹिगक
संबंध बर् याच समाजा ंमध्ये विजत असतात. हा कालावधी कधीकधी 2 वषा र्ंपयर्ंत
िकवा त्याहून अिधक काळ वाढ ू श कत ो ज् य ा म ुळे पर् ज न न क्ष म त ेवर पिरणाम होतो.
पारंपिरक कुटुंबात आई आिण म ूल सासू ि क व ा घ र ा च् य ा व य स् क म ि ह ल ेच्या थेट munotes.in

Page 21

21
देखरेखीखाली राहतात. मािसक पाळीच्या पर्ार ंभास िजतका िवल ंब होईल िततका
त्याचा पिरणाम जन्माच्या दरावर होईल.

8. मािसक पाळी आिण स ंयम: वेगवेगळ्या समाजात व ेगवेगळ्या कारणा ंसाठी
मािसक पाळी दरम्यान स ंयम न ठेवण्याची िशफारस क ेली जाते. तथािप, मािसक
पाळी दरम्यानचा कालावधी जन्माच्या दरावर कोणताही महत्त्वप ूणर् पर्भाव
पाडण्यासाठी फारच कमी असतो.

9. बर्ᳬचयर्: काही लोक आय ुष्यभर लग्न करत नाहीत. तथािप , ही संख्या फारच कमी
आहे कारण समाज लोका ंना लग्न करण्यास आिण सामान्य कौट ुंिबक जीवन जगण्यास
पर्ोत्सािहत करतात.

10. लᱹिगक संभोगची वार ंवारता: लᱹिगक संभोग (कोयटस) दररोज होत नाही. ल ᱹिगक
संभोगाची वार ंवारता आरोग्य िस्थती , मानिसक िस्थती , जास्त शारीिरक हालचाली
आिण कौट ुंिबक भांडणावर अवल ंबून असते. लᱹिगक संबंध हा एक व ैयिक्तक आिण
संवेदनशील म ु᳎ा आहे. म्हणूनच, त्यासंबंधी तथ्य शोधण्याच े स वᱷक्षण करण े
᳞ावहािरकद ृष्Ჷा अशक्य आह े.

11. िशक्षण: िवशेषत: िवकिसत द ेशांमधील िशक्षणाम ुळे सामािजक-आिथक िस्थतीत
वाढ झाली आह े. बाळ जन्मासह िनसगा र्च्या शक्तᳵब᳎ल तक र्शु᳍ आिण व ैज्ञािनक
दृि᳥कोनांनी आम्हाला आिदम कल्पना आिण ज ुन्या परंपराच्या जोखडापास ून मुक्त
केले आहे.

12. ᳞वसाय: आधुिनक तंतर्ज्ञानावर आधािरत पार ंपािरक ᳞वसाया ंचा जन्मांवर
काही िभ᳖ पर्भाव पडतो. उ᳒ोग आिण उत्पादन क्ष ेतर्ात नवीन नोकर् यासाठी लोका ंना
पर्वास करण्याची आवश्यकता आह े. संयुक्त कौटुंिबक रचन ेचे ि व घ ट न झ ा ल े आ हे,
ज्यामुळे जन्म दर कमी होण्यास हातभार लागला आह े.

10. उत्प᳖: उत्प᳖ आिण पर्जनन या ंच्यातील स ंबंध खूप गुंतागुंत आहे. शहरी भागात ,
कुटुंबे मुलांच्या जन्मास पर्ितब ंिधत करू शकतात , कारण या जबाबदार् या मानल्या
जातात. गर्ामीण भागात आिथक िस्थती िवचारात न घ ेता, मुलांना मालमᱫा समजल े
जाते.

14. शहरी-गर्ामीण िभ᳖ता: शहरी लोका ंमध्ये जन्मदर गर्ामीण भागातील लोका ंपेक्षा
कमी आहे. िवकिसत आिण िवकसनशील अशा दोन्ही द ेशांबाबत हेच आहे. लोकांच्या
दोन गटांमधील काही महत्त्वाच े फ र क म् ह ण ज ेः िशक्षणाची पातळी , आधुिनक
᳞वसाय, मािसक पगारावर अवल ंबून असणे, आरोग्य सुिवधा, जीवनशैली, वेगवान
जीवनशैली इत्यादी- ह े सवर् शहरी लोका ंच्या बाजूने आहेत.


munotes.in

Page 22

22
2De.3.2 जनन क्षमता िनय ंितर्त करणार े पर्त्यक्ष सामािजक घटक
पर्जनन क्षमता थ ेट गभर्पात, बालहत्या, गभर्िनरोधकांचा वापर इत्यादᱭशी
संबंिधत आहे.

1. तᲂडाने घ्यावयाच्या गोळ्या आिण इतर गभ र् िनरोधक उपकरण े:
अनेक आिदवासी प ुरुष आिण िᳫया या ंच्या तात्पुरत्या संततीिनयमनासाठी
काही हबर्ल आिण औषधी वनस्पती - त्या ंची मुळे आिण पान े वापरत असल्याच े
आढळले आहे. गभर् िनरोधक गोळ्या आिण गभ र्िनरोधक उपकरणा ंच्या शोधाम ुळे जन्म
संरक्षण अिधक व ैज्ञािनक ठरल े आहे.

2. गभर्पात:
गभर्धारणेची अकाली समा᳙ी त ेथे आहे आिण जोपय र्ंत गभर्धारणा अशक्य
आहे तोपयर्ंत मोठी भ ूिमका िनभाव ेल. पारंपिरक समाजामध्य े बराच काळ गभ र्पात
केला जात आह े. एकदा कुटुंब िनयोजन चळवळीला व ेग आला की भारतात गभ र्पात
कायदेशीर ठरला. 1971 मध्य े भारताने मेिडकल टिमन ेशन ऑफ पर् ेग्नन्सी अ ॅक्ट
(एमटीपी) म ंजूर केला. परंतु या काय᳒ाचा घोर ग ैरवापर केला गेला. भारतातील
िलग-िनवड गभ र्पात काही राज्या ंमध्ये आ ि ण ल ो क स ंख्येच्या काही भागा ंमध्ये
मिहलांचा जन्म रोखण्यासाठी मोᲹा पर्माणात वापरला ग ेला आहे.

3. तात्पुरते आिण कायमस्वरुपी नसब ंदी:
बर् याच िवकसनशील द ेशांनी त्यांच्या जन्म िनय ंतर्ण काय र्कर्मासाठी
कायमस्वरुपी नसब ंदी स्वीकारली आह े. तथािप, जन्म दरावरील नसब ंदीच्या
पिरणामाचा अभ्यास करण े कठीण आह े. भारतातील प ुरुष आिण िᳫया 35 वषा र्ंच्या
वयानंतर नसबंदी करतात , तीदेखील 4-5 म ुले जन्मानंतर. तथािप , तज्ञांचे मत आहे
की नसबंदीिशवाय जन्माची स ंख्या जास्त अस ू शकते.

4. अभर्कमृत्यू:
सवर् समाजात अभ र्कमृत्यू एक सामान्य शाप आह े. धािमक आिण आिथक
दोन्ही कारण े ही बालहत्यासाठी जबाबदार आह ेत. पुरुषां᳇ारे कौटुंिबक वंश चालू
ठेवणे, पुरुषांची उच्च धािमक िस्थती , मालमᱫा म्हण ून पुरुषांचा दृ᳥ीकोन आिण
जबाबदार् या म्हणून मिहलांची जबाबदारी यासारख्या िविवध सामािजक बाबी
अभर्कमृत्यू साठी जबाबदार आह ेत.

आपली पर्गित तपासा :
1. जननक्षमत ेवर िनयंतर्ण करणार् या अपर्त्यक्ष सामािजक घटका ंची यादी करा.




munotes.in

Page 23

23
2. जननक्षमत ेवर िनयंतर्ण करणार् या पर्त्यक्ष सामािजक घटका ंची यादी करा.





2De.4 मत्यर्ता

2De.4.0 पर्स्तावना
सवर् मानव पर्ाणी ह े मत्यर् असल्याम ुळे केव्हा न केव्हातरी त्या ंना मृत्युला
सामोरे जावेच लागते. जन्मास आल्यान ंतर मानवी शरीराच े जीवन दश र्िवणार् या सवर्
खुणा कायमच्या न᳥ होण े याला मृत्यू असे म्हणतात म ृत्यूच्या पर्िकर्य ेमुळे िविश᳥
भूपर्देशांची लोकसंख्या ही संतुिलत राहत े. जेव्हा लोकस ंख्या वाढत असत े तेव्हा ही
मृत्युची संख्या पर्िकर्या चाल ूच असते. मृत्यू ह ी पर् ि कर् य ा न स त ी त र म ा न व व ंशाने
जगातील सव र् भूमी केव्हाच ᳞ापली असती व आपल्या गर्हा ंवर केवळ पाय ठ ेवायला
सु᳍ा जागा उरली नसती.म ृत्युचे पर्कार व म ृत्युदर या गो᳥ी आपल्याला लोकस ंख्येतील
बदल जाण ून घेण्यास मदत करीत असल्याम ुळे आपण त्याचा अभ्यास करतो , तसेच
त्यावरून राज्यातील लोका ंच्या आरोग्याचा िनद ᱷशांक समजण्यास मदत होत े.

कोणत्याही द ेशात िकवा समाजात पर्चिलत असणारी पर्जनन क्षमता आिण
मत्यर्ता यामध्य े दोन मूलभूत फरक आह ेत. अगदी द ुगर्म भूतकाळातही , जेव्हा जीवन
अिनि᳟त होत े आिण िनसगा र्च्या दयावर अवल ंबून होते तेव्हा जन्मदरा ंच्या तुलनेत
मृत्यू दर कमी होता. लोकस ंख्याशाᳫीय द ृ᳥ीने मृत्यु दर म्हणज े लोकसंख्येच्या मृत्यूची
वारंवारता होय. म ृत्यूचे दर कमी ठ ेवण्यासाठी प ुढील घटक एकितर्तपण े काम करतात ,
उदा. योग्य िनवारा , तांितर्क ज्ञान, आरोग्य सेवा उपलब्ध असण े, रोगांशी लढण्याची
क्षमता आिण न ैसिगक आपᱫी. म ृत्यूच्या वयोगटातही बदल घडला आह े, ज्यामध्ये
लहान वयातील आजार आिण म ृत्यू ही सामान्य पिरिस्थती आह े . िजथे आजार आिण
वृ᳍ वयात आजार आिण म ृत्यू हे जास्त पर्माणात क ᱶिदर्त असतात.

2010-2015 च्या कालावधीत जन्माच्या काळात आय ुमार्न 70 वषा र्ंपयर्ंत
वाढल्याचे ज ा ग ि त क स् त र ा व र अ स े अ नुमान आहे. पूवᱮचे आ युमार्न 46 वष ᱷ ह ो ते
(1950-1955 दरम्यान). तस ेच, ७० वषᱷ आयुमार्न असलेल्या देशांमध्ये जगातील
लोकसंख्येचा वाटा याच काळात 1 टक्क्या ंने वाढून 55 टक्क्यांहून अिधक झाला
आहे. लवकर बालपणात म ृत्यू होण्याची शक्यता - म्हणज ेच, पर्त्येक 1000 जन्मजात
वयाच्या पाच वषा र्ंखालील मृत्यूची संख्या ते 1000 थेट जन्मांमध्ये 215 वरून 50
पयर्ंत खाली आल े आहे.

लोकस ंख्या व िवकास यावरील आ ंतररा᳦ीय पिरषद ेच्या कृती कायर्कर्मातील,
संयुक्त रा᳦ाच्या सहᳫक घोषन ेतील आिण शास्वत िवकासाच्या जाहीरनामा 2030 munotes.in

Page 24

24
मधील आंतररा᳦ीयद ृष्Ჷा संमत िवकास ध्य ेयाचे मुख्य उि᳍᳥ ह े मृत्युदरातील घट
िवशेषत: बाल आिण माता म ृत्युदरातील घट ह े आहे. या ल᭯या ंच्या पर्गतीच े आिण
सवर्साधारणपण े ल ो क संख्येच्या आरोग्याच े मूल्यमापन करण्यासाठी म ृत्यूचे अ चूक
अंदाज महत्त्वप ूणर् आहेत.

2De.4.1 मृत्यूदरातील िभ᳖ता:
जागितक पातळीवर अितशय पर्भावी पर्गती अस ूनही, देश आिण पर्द ेशांमध्ये
मोᲹा पर्माणात म ृत्यूच्या पातळीत असमानता िदस ून येते. ही िभ᳖ता खालील
घटकांमुळे िदसून येते :

1. वय आिण िलगान ुसार मृत्यूची िभ᳖ता :
सवर् लोकसंख्याशाᳫीय िव᳣ ेषणामध्ये वय आिण िलग ह े दोन मुख्य घटक
आहेत. बहुतेक िवकसनशील द ेशांमध्ये, कमीतकमी एका प ुरुष मुलाच्या जन्मापय र्ंत
गभर्धारणा चाल ू असते. सवर् समाज आिण द ेशांमध्ये जन्मावेळचे िलग पर्माण प ुरुष
मुलाच्या बाज ूने आ हे. जरी जन्माच्या व ेळी मुलांची संख्या कमी असली तरी
जन्माच्या िदवसा ंमध्ये आिण मिहन्या ंमधे त्यांचे मृत्यूचे पर्माणही जास्त असत े.

मुख्यतः सुरुवातीच्या वषा र्ंत जेव्हा ते ब ा ळ ा स ज न् म घ ा ल ण् य ा स स ुरूवात
करतात. त ेव्हा िᳫयांना जीवनात काही पर्माणात धोका असतो . एकदा ते बाळंतपण
करण्याच्या वयान ंतर बाहेर पडले क ी त् य ांच्या जीवनाचा धोका त्या ंच्या पुरुष
साथीदाराच्या त ुलनेत कमी स्तरावर राहील. सव र् व य ो ग ट ा म ध् य े मृत्यू द र ा त घ ट
करण्यात िमळिवल ेले य श आ ᳟ य र्कारक आह े. पण िबमारू (िबहार , मध्य पर्देश,
राजस्थान आिण उᱫर पर्द ेश) आिण इतर चार राज्य े (ओिरसा, गुजरात, आसाम आिण
हिरयाणा) अिखल भारतीय िचतर् प ूणर्पणे िवकृत करतात.

2. िनवासस्थानान ुसार मृत्यूदरातील िभ᳖ता : अितशय उच्च लोकस ंख्या घनतेमुळे,
अस्वच्छ उत्पादन कारखान्याम ुळे आिण मोकळी जागा व ताजी हवा नसल्याम ुळे
पयार्वरणाची पर्द ूषण पातळी वाढत आह े आिण शहर े व उपनगर े िनरंतर कुपर्िस᳍ होत
आहेत. तसेच स्वच्छत ेचा अभाव, गदᱮ, पाणी टंचाई शहरा ंना अस्वच्छ आिण रोग्या ंचे
कᱶदर् बनवते.

3. ᳞वसायान ुसार मृत्यूदरातील िभ᳖ता : ᳞वसाय मोᲹा पर्माणात कौट ुंिबक उत्प᳖
िनि᳟त करतात. ह े त्यामधून कामगार आिण त्याच्या क ुटुंबाच्या िनवासस्थानाच्या
भौितक पिरिस्थतीच े ि न ध ार्रण करतात. पा ंढरपेशीय नोकरीच्या त ुलनेत इतर
᳞वसाय धोक्याच े अ स त ा त . उ द ा . ख ा ण क ा म , पᱶट आिण क ेिमकल उ᳒ोग , िसमᱶट
कारखाने, स्फोटक उत्पादन इ. पार ंपािरक ᳞वसाया ंपेक्षा औ᳒ोिगक ᳞वसायात
जीवघेणे धोका जास्त असतो.

4. भौगोिलक घटकान ुसार मृत्युदरातील िभ᳖ता : आिफर्का , आिशया आिण ल ॅिटन
अमेिरकेतील उष्ण आदर् र् वातावरण या ख ंडांमध्ये राहणार् या लोकांच्या मृत्यू आिण
आजारपणामध्य े िनणार्यक भूिमका बजावत े . हवामानाम ुळे होणार् या मृत्यूचे पर्माण munotes.in

Page 25

25
खूप कमी झाल े आहे, परंतु भौितक घटक म ृत्यूच्या दरामध्य े योगदान द ेतात.जागितक
तापमानवाढ आिण त्याच े पिरणाम न ैसिगक आपᱫीची िविवध रुप े उदा. त्सुनामी,
चकर्ीवादळ , भूकंप िविश᳥ भौगोिलक पर्द ेशांवर पिरणाम करतात.

5. शांतता आिण य ु᳍जन्य पिरिस्थतीत म ृत्युदरातील िभ᳖ता : श ांतता आिण
यु᳍ाच्या पिरिस्थतीत म ृत्यूदर िभ᳖ असतो . मालथस म्हणाल े की महामारी आिण
दुष्काळ यांच्यासह य ु᳍ ही लोकस ंख्या वाढीिवरू᳍ सकारात्मक तपासणी आह े.
तंतर्ज्ञानासह आता य ु᳍ केले जाते आिण मुख्य ल᭯य बहुत ेकदा दाट शहर े, आिथक झोन
आिण मुख्य संरक्षण स्थापना असत े. आजचे अ णुयु᳍ आिण ज ैिवक शᳫे क ा ह ी
िमिनटांतच कोᲷवधी लोका ंना न᳥ करण्याची क्षमता ठ ेवतात.

6. वतर्णुकीशी संबंिधत िनवडी : वागणुकीचा मृत्यूवर पिरणाम होतो. जरी लोक
छोᲷा आय ुष्यापेक्षा दीघर् आ युष्य जगणे प संत करतात , परंतु धूमर्पान, म᳒पान,
िनकृ᳥ आहार, आरोग्याच्या समस्या यासारख े व तर्न लोकांना लवकर मारण्यास
पर्भािवत कर ेल. लोकांना या अस्वास्थ्यकर आचरणा ंमधून अिधक िनरोगी वागण ुकीत
बदल करण्यास पर्व ृᱫ करणार् या घटकांचे परीक्षण करण े औत्सुक्याचे आहे.

7. मृत्यूदरातील िभ᳖त ेसाठी इतर जबाबदार घटक : लोकसंख्याशाᳫज्ञा ंनी आमचे
लक्ष मृत्युच्या काही िभ᳖त ेकडे आ क ि ष त क ेले आ हे. िववािहत ᳞क्तᳵमध्य े मृत्यूचे
पर्माण सामान्यत: अिववािहत ᳞क्तᳵप ेक्षा कमी असत े. िववािहत जीवनातील िशस्त व
िनयम आय ुमार्न वाढिवण्यात मदत करतात. ह े देखील खरं आहे की िᳫया प ुरुषांपेक्षा
जास्त काळ जगतात आिण व ृ᳍ िᳫया मोᲹा पर्माणात िवधवा आह ेत, िवशेषत:
भारतासारख्या रूढीवादी द ेशांमध्ये. वैवािहक िस्थती᳞ितिरक्त , बहुतेक मृत्युदरातील
सवार्त पर्बळ घटक म्हणज े उत्प᳖ाची दािर᳉ आह े. अत्यिधक शर्म , कुपोषण, िनकृ᳥
भौितक पिरसर , घरे आिण शेजारच्या भागा ंमुळे गरीब लोक रोगा ंचे सहज ल᭯य
बनतात. गिरबा ंमध्ये मृत्यु दर सवार्िधक आहे.

2De.4.2 अभर्क आिण बालम ृत्यूदर
अभर्कमृत्यू आिण बालम ृत्यू िवषयावर चचा र् न केल्यास मत्य र्तेवरील चचा र्
अपूणर् राहील. जन्माच्या व ेळेस आयुमार्न, हे देखील लोकस ंख्येतील मृत्यूच्या पातळीच े
अपर्त्यक्ष अ ंदाज आहे, हे मुख्यत्वे अभर्क आिण बालका ंच्या अिस्तत्वावर अवल ंबून
असते. लोकसंख्याशाᳫज्ञ म ुलाच्या आय ुष्याच्या पिहल्या वषा र्चा उत्सुकतेने अभ्यास
करतात. ही अभ र्कं लोकसंख्येच्या खर् या भिवष्याच े पर्तीक आह ेत. त्यांचा पिहला
वाढिदवस साजरा करणार् या मुलांची संख्या लोकस ंख्येची रचना, त्याच्या िविवध
िवभागांमधील गुण, जन्म आिण जगण्याच े द र य ांचे स् प ᳥ ि च तर् द श र्वते. बहुतेक
देशांमधील बालम ृत्यू द र अ जूनही त्या द ेशातील आरोग्य जागरूकता , पायाभूत
आरोगी सुिवधा आिण िनयोजन , आिथक पर्गती , मातांचे ि श क्ष ण, जीवनरक्षक
औषधांची उपलब्धता , पर्ाथिमक लसीकरण कवच इत्यादᱭच े महत्वपूणर् िनदᱷशक आहे.

अभर्कमृत्यूचा अभ्यास करताना आणखी एक समस्या म्हणज े ‘पुनरुत्पादक
वाया’ हा गभर्धारणेच्या सुरूवातीस आिण म ुलाच्या पाच᳞ा वषा र्च्या दरम्यान munotes.in

Page 26

26
होणार् या या सव र् मृत्यूचा संदभर् देते. पुनरुत्पादक वाया जाण्याचा कालावधी
खालीलपर्माण े िवभागला आह े:

अ) जन्मपूवर् मृत्यू : सवर् गभार्च्या ᳞थर्तेशी संबंिधत आहे. नैसिगक आिण िनयोिजत
गभर्पात बहुधा गभा र्च्या ᳞थर्तेसाठी जबाबदार असतो. शाᳫज्ञा ंचे म्हणणे आहे की
जेव्हा अपेिक्षत आईच े वय सुमारे 25 वषᱷ असते आिण जेव्हा शेवटच्या जन्मापास ून
आिण सध्याच्या गरोदरपणात 3 वषा र्चे अंतर असते तेव्हा िस्थर जन्माची शक्यता
सवार्त कमी असत े.

ब) अभर्क मृत्यू : जे बाळ जन्मास आल े आहे परंतु त्याच्या िकवा ितच्या पिहल्या
वाढिदवसापय र्ंत िजवंत राहीले नाही अश्या बाळा ंच्या मृत्यूस अभर्क मृत्यू असे म्हटले
जाते. बुजुर्आ-िपचाट (1952) या ंनी अभर्कमृत्यूचे द ो न अ न ौ प च ा ि र क शर् ेणᱭमध्ये
वगᱮकरण क ेले आहे - अंतजार्त व बा᳭ म ृत्यु. अंतजार्त मृत्यू म्हणजे जन्मजात िवक ृती,
जन्मपूवर् जन्माच्या पिरिस्थती आिण जन्म पर्िकर्य ेसारख्या घटका ंमुळे होते. बा᳭ मृत्यू
संसगर्, परजीवी आिण ᳡सन रोग , अपघात आिण इतर पया र्वरणीय आिण बा᳭
कारणांमुळे होतो.

क) बाल म ृत्यूः प ा च व ष ा र्पेक्षा कमी वयाच्या म ुलांच्या मृत्युला बालम ृत्यू अ से
म्हणतात. य ुिनसेफच्या मत े, िवकसनशील द ेशांमधील बहुत ेक बाल म ृत्यू (70 टक्के)
खालीलपैकी पाच कारणा ंपैकी एक कारणास्तव उ᳊वतात िकवा त्याप ैकी एक जोडी:
तीवर् ᳡सन स ंसगर्, अितसार, गोवर, मलेिरया आिण क ुपोषण.

2De.4.3 माता मृत्यू
मातृ मृत्यू म्हणजे गभर्वती असताना िकवा गभा र्वस्थेच्या समा᳙ीच्या 42
िदवसांच्या आत, मृत्यूचा कालावधी , कारणे िकवा गभा र्वस्थेची पवार् न बाळगता म ृत्यू
होय. िव᳇ाना ंचे असे मत आहे की मातृ मृत्यूची मुळे सामािजक , आिथक, आरोग्य
आिण राजकीय घटका ंमध्ये आहेत. मातृ मृत्यू कमी करण्यासाठी पर्िशिक्षत तज्ञा ंनी
केलेले वै᳒कीय हस्तक्ष ेप महत्त्वपूणर् आहेत. गभार्वस्थेच्या संपूणर् कालावधीत कौट ुंिबक
काळजी आिण िनयिमत तपासणी ही आई आिण जन्मल ेल्या मुलाच्या आरोग्यासाठी
महत्त्वपूणर् आहे. िᳫयांच्या िशक्षणाला महत्त्व द ेणार् या आिण उच्च सामािजक पर्ित᳧ ेचा
आनंद घेणार् या समाजात सामान्यत: माता म ृत्यू क म ी आ ह े. वै᳒कीय िवमा
कायर्कर्मासह सशक्त आरोग्य आिण क ुटुंब कल्याण अिभयानात अभ र्क, बाल व माता
मृत्यू कमी करण्याची क्षमता आह े.

2De.4.4 िनष्कषर्
आरोग्य स ेवा सुधारणे आिण काळजी घ ेण्याच्या िनर ंतर ओलांडून मिहला
आिण नवजात म ुलांच्या गरजा लक्षात घ ेता कमी पर्भावी आिण उच्च-पर्भावी हस्तक्ष ेप
पर्दान करण े म ह त् व ा चे आ हे. गभर्धारणेदरम्यान आिण जन्माच्या व ेळेस काळजी
घेण्यावर भर िदला जाणारा जीव वाचवण्यासाठी एक महत्त्वाचा म ु᳎ा आहे.
सामािजक-आिथक असमानता म ुलांच्या आरोग्याच्या आिण म ृत्यूच्या िनरीक्षण
पातळीशी स ंबंिधत आहेत. युनायटेड नॅशनल िचल्डर्न फ ंड (युिनसेफ) ने पर्स्तािवत
केल्यापर्माणे असमानता कमी करण्यावर भर द ेणारी आरोग्य धोरण े आरोग्याच्या munotes.in

Page 27

27
एकूण पातळी स ुधारण्यावर लक्ष क ᱶिदर्त करण्याप ेक्षा अिधक फायद ेशीर ठरतील.
एखा᳒ा देशासाठी पर्ौढ आिण बालका ंच्या आरोग्यासाठी ग ुंतवणूक करणे महत्वाचे
आहे.हे पर्य᳀ अत्य ंत आिथकद ृष्Ჷा असुरिक्षत मुले आिण त्या ंच्या कुटूंिबयांना ल᭯य
करतात

आपली पर्गित तपासा :
1. अभर्क मृत्यूची ᳞ाख्या िलहा.





2. बाल मृत्यू म्हणजे काय?







3. माता मृत्यू कशास म्हणतात ?







2De.5 सारांश

िववाहवेळचे व य ह ी ि व व ा ह ा च ी व ा र ा ंविरता, ि व व ा ह ा च ी व ैिशष्Ჷे आ ि ण
लोकसंख्येतील िववाहाच े िवघटन या ंच्याशी संबंिधत असत े. िववाहवेळच्या वयाच े
अध्ययन यामध्य े पर्थम िववाह आिण घटस्फोिटत िकवा िवधवा िकवा िवभक्त ᳞क्तᳵच े
पुनिववाह समािव᳥ आह ेत.जगातल्या िववाहव ेळच्या वयाचा आिण त्यामागील
पर्वृᱫीचा अभ्यास करण्यासाठी व ैवािहक संघटनांचे पर्कार (िववाह) आिण कोणत्या
पिरिस्थतीत ून ते स् थ ा प न क ेले ज ा त ा त य ा च ी पर् ा थ ि म क त प ा स ण ी आ व श् य क आ ह े.
पा᳟ात्य द ेशांपेक्षा सांस्कृितकदृष्Ჷा वेगळ्या अशा जगभरातील िबगर-पि᳟म
देशांमध्ये िववाहवेळच्या वयाची तीवर्ता ख ूप जास्त आह े.

पर्जनन क्षमता ही बाळाला जन्म द ेण्याची वास्तिवक क्षमता आह े.
पर्जननक्षमत ेचे सामािजक आिण आिथक िनधा र्रक दोन घटका ंच्या बाबतीत समज ू munotes.in

Page 28

28
शकतात: पर्जनन िनय ंितर्त करणार े अपर्त्यक्ष सामािजक घटक आिण पर्त्यक्ष सामािजक
घटक.

मृत्यु द र म् ह ण ज े ल ो क संख्येतील मृत्यूची वारंवारता. जागितक पातळीवर
अितशय पर्भावी पर्गती अस ूनही, देश आिण पर्द ेशांमध्ये मोᲹा पर्माणात म ृत्यूच्या
पातळीत पाळल्या जाणार् या असमानता कायम आह ेत. वय, िलग, िनवास, ᳞वसाय,
उत्प᳖, धमर् इ त् य ा द ᱭ च् य ा ब ा ब त ी त म ृत्युदरातील िभ᳖ता समज ून घेणे आ व श् य क
आहे.बहुतेक देशांमधील बालम ृत्यू द र त् य ा द ेशात आरोग्य जागरूकता , पायाभूत
आरोगी सुिवधा आिण िनयोजन , आिथक पर्गती , मातांचे ि श क्ष ण, जीवनरक्षक
औषधांची उपलब्धता , पर्ाथिमक लसीकरणाची ᳞ा᳙ी इत्यादी महत्वप ूणर् िनदᱷशक
आहेत .मातृ मृत्यू म् ह ण जे गभर्वती असताना िकवा गभा र्वस्थेच्या समा᳙ीच्या 42
िदवसांच्या आत, मृत्यूचा कालावधी , कारणे िकवा गभा र्वस्थेची पवार् न करता होणारा
मृत्यू.सामािजक-आिथक असमानता ही म ुलांच्या आरोग्याच्या आिण म ृत्यूच्या
पातळीशी स ंबंिधत आहेत.

2De.6 सराव पर᳤्

1. िववाहवेळीच्या वयाची ᳞ाख्या सा ंगा. वैि᳡क आिण भारतीय स ंदभार्त
नविववाहाच े परीक्षण करा.
2. लोकसंख्या िस्थत्या ंतरामध्ये िववाहवेळच्या वयाच्या पर्ास ंिगकतेवर चचार् करा.
3. जनन क्षमता पिरभािषत करा. पर्जननक्षमत ेच्या सामािजक आिण आिथक
िनधार्रकांवर चचार् करा.
4. पर्जननक्षमत ेवर पिरणाम करणार े पर्त्यक्ष आिण अपर्त्यक्ष सामािजक आिण आिथक
घटकांचे तपशीलवार वण र्न करा.
5. मृत्यूदर म्हणजे काय? मृत्यूच्या िविवध पर्कारा ंचे तपशीलवार वण र्न करा.

2De.7 अिधक वाचनासाठी प ुस्तके :

1. रमनम्मा आिण ब ंबावाले, सामािजक लोकस ंख्याशाᳫ, दास्ताने पिब्लशसर्, पुणे
1986
2. दास िवना (संपा),पर्वीण आिण लीला िवसारीया ,”इंिडयाज पॉप्य ुलेशन, हँडबुक
ऑफ इंिडयन सोिशयोलॉजी , ऑक्सफडर् युिनव्हिसटी पर् ेस, नवी िदल्ली , 2012.
2. काचोळे दा.धो,लोकसंख्याशाᳫ, कैलास पिब्लक ेशन्स, औरंगाबाद, 2001.




munotes.in

Page 29

29
2ye
Ieìles efuebie iegCeesÊej : keÀejCes DeeefCe Ghee³e

IeìkeÀ j®evee :

2ye.0 GefÎ<ìs
2ye.1 ÒemleeJevee
2ye.2 efuebie iegCeesÊej DeeefC e mebyebefOele mebkeÀuHevee
2ye.3 Yeejleeleerue efuebie iegCeesÊeje®es JeemleJe
2ye.4 Ieìl³ee efuebie iegCeesÊeje®eer keÀejCes
2ye.5 HeefjCeece
2ye.6 efMeHeÀejMeer
2ye.7 njJele Demeuesu³ee efm$e³ee
2ye.8 meejebMe
2ye.9 HeeefjYeeef2ye.10 mejeJe ÒeMve
2ye.11 meboYe& ûebLe

2ye.0 GefÎ<ìs

³ e e Ò e k e À j C e e ® ³ e e D e Y ³ e e m e e v e b l e j D e e H e C e e m e -
 efuebie iegCeesÊeje®³ee mebkeÀuHeves®es DeekeÀueve nesF&ue.
 Yeejlee®³ee efuebie iegCeesÊeje®³ee m eeceeefpekeÀ HeefjJele&vee®es cetu³e ceeHeve keÀjCes Me ke̳e nesF&ue.

2ye.1 ÒemleeJevee

k e À e s C e l ³ e e n e r o s M e e l e e r u e e f ñ e ³ e e b ® e e o p e e & n e l ³ e e osMeeleerue efuebie iegCeesÊe jeves efveoxefMele kesÀuee
peelees. pesLes meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer efñe³eebvee Deve gketÀue Demeles lesLes efuebi e iegCeesÊej meg¢{ Demeles.
peeieeflekeÀ HeeleUerJej efuebie iegCeesÊej ns SkeÀ np eej Heg©Demeues lejerner yeebiueeosMe, Yeejle DeeefCe HeeefkeÀmleev emeejK³ee oef#eCe DeeefCe oe f#eCe HegJe& DeeefMe³eeleerue
keÀener osMe ³ee meeceev³e efve³eceeuee DeHeJeeo þjleele. ³ee osMeeleerue Òeef leketÀue meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer
iesu³ee MelekeÀeHeemetve meelel³eeves ef uebie iegCeesÊeje®³ee IeìC³eeme keÀejCeerY etle þjueer Deensle. SkeÀerkeÀ[s ³ee
ÒeosMeele Deejesi³e efveJeejCee®³ee mesJ es®eer GHeueyOelee, meeLeeR®³ee jesie ebJej efve³eb$eCe, Ieìlee ce=l³etoj munotes.in

Page 30

30
DeeefCe oj[esF& GlHeVeeleerue Jee{ ³ee De vegcee$e efuebie iegCeesÊej meelel³eeves Ieìleevee efomeles. ³eeJe©ve Demes efomeg ve ³esles keÀer, efñe³eebvee ìeUtve
leb$e%eevee®es HeÀe³eos Iesleues iesues Deensle.

2ye.2 efuebie iegCeesÊej Deee fCe mebyebefOele mebkeÀuHevee

De) meJe&meeOeejCe efuebie iegCeesÊej (General Sex Ratio) : cnCepes ueeskeÀmebK³esleerue oj
npeej Heg©efuebieebceO³es meceleesue Deens DeeefCe les efuebieYeeJe meceevelesme efveoxefMele k e À j l e s H e C e p e j e f u e b i e i e g C e e s Ê e j
SkeÀHes#ee keÀceer efkebÀJee peemle Demesu e lej les ueeskeÀmebK³esleerue efuebieYeeJ eelcekeÀ Demeceleesueeme efveoxefMele
keÀjles. ueeskeÀmebK³esleerue keÀesCelee ner ueQefiekeÀ Demeceleesue ne meeceeefpe keÀ Demeceleesueeme Òe sefjle keÀjlees.

ye) pevceeJesU®es iegCeesÊej (Sex Ratio at Birth) : cnCepes cegues pevcee®³ee JesUer
ueeskeÀmebK³esleerue oj npeej yeeuek eÀeb®³ee yejesyejerves yeeefuekeÀeb® eer mebK³ee nes³e. kegÀþu³eener
ueeskeÀmebK³esceO³es efuebieYesoelcekeÀ ieYe&Helee®es ÒeceeCe Je J³ eeHleer peeCetve IesC³eemee þer pevceeJesU®es efuebie
iegCeesÊej ns DeefOekeÀ GHe³egkeÌle ceeHekeÀ Deensle. meeceev³ele: Òel³eskeÀ oj np eej Heg©efñe³eeb®eer mebK³ee ner 934-953 DemeCes mJeeYeeefJekeÀ ceeveues peeles. l³eecegUs kegÀþu³eener
meebefK³ekeÀer¢<ìîee cenÊJeHetCe& ueeskeÀmebK³esle ³ee ÒeceeCeeHeemetve efJe®eueve Dee{Uu³eeme lees le%e Je
OeesjCekeÀl³ee&meeþer Oeeske̳ee®ee FMee je þjlees. Yeejleele cee$e Depetvener DeveskeÀ efþkeÀe Ceer iejesojHeCe Je
DeYe&keÀe®³ee megÞetjenleele l³eecegUs pevceeJesU®es efue bie iegCeesÊej osKeerue efuebie Ye soelcekeÀ ieYe&Heele Je l³ee®ee
ueeskeÀmebK³eelcekeÀ mebletueveeJej nesCeeje HeefjCeece peesKeC³eemeeþer GHe³eg keÌle þjle veener.

keÀ) yeeue efuebie iegCeesÊej (Child Sex Ratio) : cnCepes 0-6 Je³eesieìeleerue ueeskeÀmebK³esleerue
oj npeej cegueeb®³ee ye jesyejerves cegueeR®eer mebK³ee nes³e. pevceeJesU®³ee efuebieieg CeesÊejeJej He[ CeeN³ee ce³ee&oe
ue#eele Ieslee yeeueefuebie ie gCeesÊej ne efvekeÀGÓJeCeeje ñeer ce=l³etoj DeeefCe efuebie ® ee®eCeer Je efuebieYesoelcekeÀ ieYe&Heel eeletve nesCeeje ÒemegleerHetJe& ñeer
ce=l³etoj ³ee oesvner IeìkeÀeb®es yeeueefuebie ie gCeesÊeje®³ee ceeHeveele Òeefleefyebie He[les.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) meJe&meeOeejCe efuebie-ieg CeesÊej cnCepes keÀe³e?








munotes.in

Page 31

31
2) yeeue efuebie-iegCee sÊeje®eer J³eeK³ee Ðee.








2ye.3 Yeejleeleerue efuebi e iegCeesÊeje®es JeemleJe

meJe&meeOeejCe efuebie iegCeesÊej (meefuebieg) :


yeeue efuebie iegCees Êej (yeeefuebieg) :


1) Jejerue meejCeerceO³es Yeejleeleerue meJe &meeOeejCe efuebieiegCeesÊej DeeefCe y eeue efuebie iegCeesÊej oMe&efJeues
Deens.
2) meJe&meeOeejCe efuebie ieg CeesÊeje®³ee meboYee&le 1951, 1 9 8 1 D e e e f C e 2 0 0 1 , 2 0 1 1 ® ³ e e
peveieCevesleerue efuebie iegCeesÊejeleerue efkeÀjkeÀe sU megOeejCee mees[u³eeme Y eejlee®es efuebie iegCeesÊej
1901 ceOeerue Heefnu³ee peveieCevesHeem etve melele KeeueeJele Deens.
3) mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleerue efuebie iegC eesÊej meelel³eeves Ieìl eevee efomele Deens.
4) 1991 ®³ee peveieCevesHeemetve yeeue efuebie iegCees Êejeleerue Ieìer®ee Jesi e ceesþe Deens. 1980 ®³ee
oMekeÀeHeemetve efuebie ef®eefkeÀlmee keWÀ êe®eer Deefve³ebef$ele Jee{ DeeefCe Òe megleerHetJe& ieYe&efuebie ®ee®eCeer®ee
Deefve³ebef$ele JeeHej ³eeme keÀejCeerYetle Deens. Demes cele DeY³eemekeÀ DeeHeu³ee mebMeesOeveeletve
veeWoefJeleele.

munotes.in

Page 32

32
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) Yeejleeleerue peveieCevesle erue meJe&meeOeejCe efuebie- iegCeesÊeje®ee Dee{eJee I³ee.








2) Yeejleeleerue peveieCeves leerue yeeue-efuebie iegC eesÊeje®ee ceeieesJee I³ee.







yeeue efuebie iegCeesÊejeleerue Ie ì DeeefCe efle®eer J³eeHleer :
De) peveieCevee 1991 :
peveieCevee 1991 ®³ee DeekeÀ[sJeej erJej DeeOeejuesu³ee ûeeceerCe Y e e i e e l e e r u e y e e u e e f u e b i e
iegCeesÊeje®³ee efpeuneJeej ef JeMueskesÀJeU 10 ìkeÌkesÀ) efuebie iegCeesÊ ej cegueer®³ee yeepetves PegkeÀuesues Dee{Uues ³eeHewkeÀer 31 efpeuns ns
DeeefoJeemeer yentue efpeuns nesles. otme jerkeÀ[s osMeele 31 Demes efpeuns nesles (³eeHewkeÀer leeefceUvee[tceO³es 2,
kesÀjUceO³es 1 lej HebpeeyeceOeer 12 HewkeÀer 11) pesL es Òel³eskeÀ 1000 cegueebceO³es 900 ntve keÀceer cegueer
Dee{Uu³ee. 1991 ceO³es pesJne yeeue efuebie iegCeesÊeje®eer je <ì^er³e mejemejer 945 ne sleer lesJne Hebpeeye,
nefj³eeCee, efncee®eue ÒeosMe Je GÊejÒeosMe meejK³ee De veskeÀ jep³eebceO³es 0-6 Je ³eesieìeleerue Òel³eskeÀ
1000 cegueebceeies 900 ngve keÀceer cegu eer veeWoefJeu³ee iesu³ee. Hebpeeye ceO³es veJeeve Menj ne efpeune
mees[u³eeme Flej meJe& efpeunîeele y eeue efuebie iegCeesÊej 900 Hes#ee keÀceer nesles. (jefJebê ©. Heb. 2008)

ye) peveieCevee 2001 :
³ e e H e e M J e & Y e t c e e r J e j 2 0 0 1 c e O e e r ue peveieCeves®es efvekeÀeue [esU îeele Debpeve IeeueCeejs þjues.
Òemletle peveieCeves®³ee DeekeÀ[sJeejerletve oesve ®eebieu³ee yeeyeer neleer ueeieu³ee Sk eÀ cnCepes Òepeveve mlejele
Peeuesueer Ieì Je oesve cnCepes meeJ e&ef$ekeÀ efuebie iegCeesÊejele 927 le s 933 DeMeer veeWoefJeC³eele Deeuesueer
Jee{ nes³e Hejblet ³ee DeekeÀ[sJeejer le DemJemLe keÀjCeejer Dev³e ceeefnleer ner nesleer. ueeskeÀmebK³ee Jee{erJej
efve³eb$eCe þsJeC³eeyeeyele GÊej Je oe f#eCesleerue Jee{leer ojer Je yeeue efuebie iegCee sÊeje®eer 945 Je©ve 927
Jej Peeuesueer IemejCe ¿e e l³eeleerue keÀener þUkeÀ yeeyeer nesl³ee.

1 9 9 1 c e O ³ e s Y e e j l e e l e e r ue keÀesCel³eener efpeun îeele yeeue efuebie iegCee sÊej ns 800 ®³ee Keeueer
veJnles. cee$e 2001 ceO³es FlekesÀ efvecve yeeue efuebi e iegCeesÊej Demeuesues 14 efpeuns efveIeeues. 800 les munotes.in

Page 33

33
849 ®³ee ojc³eeve yeeue efuebie iegCees Êej Demeuesu³ee efpeunîeeb®eer me bK³ee 1 Je©ve 31 Jej Heesnes®eueer.
lej ogmejerkeÀ[s 1000 ntve DeefOekeÀ yeeue efuebie iegCeesÊej Demeue su³ee efpeunîeeb®eer mebK³ee 21 Je©ve 5
Jej jes[eJeueer. Lees[ke̳eele cegueeR®ee D e Y e e J e D e m e u e s u e s e f p e u n s m e J e & $ e Hemejues Demee efvekeÀe{lee ³eslees. (jefJebê ©. Heb. 2008)

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) Yeejleeleerue Ieìl³ee efuebie - iegCees Êeje®eer J³eeHleer mHe<ì keÀje.








2ye.4 Ieìl³ee efuebie ie gCeesÊeje®eer keÀejCes

I e ì l e s e f u e b i e i e g C e e s Ê e j m H e < ì k e Àjleevee ntb[e ÒeLee, DeYe&keÀ ce=l³e t®eer HejbHeje ³eem eejKeer DeveskeÀ
keÀejCes meceesj þsJeueer peeleele. Demes Demeues lejer ³ee Ieìerlee®es DeekeÀueve efJeefMe<ì Yeewi eesefuekeÀ #es$ee®³ee
meboYee&le mecepetve IesCes cenÊJee®es Deens. ³ee®ee DeLe& Ieìl³ee efuebie iegCee sÊeje®eer keÀejCeceerceebmee efJeefMe<ì
YeewieesefuekeÀ #es$ee®³ee meboYee&le, efJeefMe<ì SsefleneefmekeÀ meboYee&le keÀjCes DeeJeM³eke À Deens Goe. 1980
®³ee oMekeÀe®³ee GÊejeOee&le Yeejle, oef#eCe keÀesjer³ee De eefCe ®eerveceOeerue keÀene r Yeeie F. ³eeefMeJee³e
Ieìl³ee efuebie iegCeesÊeje®es ns Ieefìle ÒeeosefMekeÀ DeeefCe meeceg oeef³ekeÀ efJeefJeOeles®³ee meboYee&le meg×e mecepetve
IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

I e ì l ³ e e e f u e b i e i e g C e e s Ê e j e ® eer keÀejCes Keeuee rueÒeceeCes meebie lee ³esleerue.
1) efñe³eeb®es MeesMeesefJeefJeOelee efometve ³esles. pesJne efñe³eebefJe©×®es MeesYe´tCenl³ee DeeefCe DeYe&keÀ nl³ee ³eeb®³ee ªHeeleerue iebYeerj Oees kesÀ efometve ³esleele. Goe.
YeejleemeejK³ee osMeele efJeMesleeefceuevee[t®³ee keÀener Yeeieele keÀe ner peeleeRceO³es ñeer DeYe&keÀ nl³e s®eer ÒeLee meg© nesleer. iegpejele
DeeefCe jepemLeeve meercespeJeUerue [e bie efpeunîeele SkeÀe®e kegÀìgbyeeleer ue 8 YeeJeebveer SkeÀe®e ñeerMeer
efJeJeen kesÀuee. keÀejCe ³ee Yeeieele Helv eer cnCetve ñeer efceUCes DeJeIe[ Deens (Indian Today
2001). ogmejs GoenjCe cnCepes HeefM®ece jepemLeevee® ³ee yeejcesj ¿ee efpeunîeele jpeHetleeb®es
ÒeYetlJe DemeCeeN³ee Kes[îeele 200 ke gÀìtbyeekeÀ[s mejemejerves 2-4 Heg© kegÀueeceO³es lesLes kesÀJeU 2 cegueer Deensle. lesLeerue efuebie iegCeesÊ ej ns 400 cegueeb®³ee yejesyejerves 2
cegueer Demes Deens. munotes.in

Page 34

34
Lees[ke̳eele meleer DeeefCe efJeOeJee He tve&efJeJeeneJejerue yebOeves ³eemeejK³ ee DeveskeÀ meeceeefpekeÀ ÒeLeeb®³ee
efñe³ee yeUer þju³ee Deensle. meceepee®³ee Jeb®ee rle IeìkeÀeletve Deeues u³ee efñe³eebvee kesÀJeU
efuebieYeeJeelcekeÀ HeeleUerJej®e v eener lej DeeefLe&keÀ DeeefCe peel eer®³ee opee&®³ee HeeleUerJejner
MeesmJeeleb$³e DeeefCe peerJeveeleerue cenÊ Jee®es efveCe&³e IesC³eeJejerue ueieec e DeeefCe DeeefLe&ke À Òeef¬eÀ³esleerue
otue&ef#ele YetefcekeÀe ³eemeejK ³ee efJeefYeVe ªHeele efñe³eeb®e s Mees2) veweflekeÀ ceev³elee : k e À e n e r O e c e e & c e O ³ e s i e Y e & H e e l e e f v e e f < e × ceeveuee peelees. Goe. p³eg[es-ef¸eM®eve
HejbHejsle ieYe&Heele ne keÀuebkeÀ Deens. cnCetve efpe Les p³eg[es ef¸eM®eve mebmke=À leer®ee ÒeYeeJe Deens l³ee
mecepeele efuebieYesoelcekeÀ ieYe&Heelee®³ee Ieìerlee® eer GoenjCes DemeCes DeJeIe [ Demesue. lej ogmeN³ee
yeepeguee leguevesves efnbot Oecee&le ie Ye&Heele ns HeeHe ceeveues peeles. Heew jeefCekeÀ keÀLeebHeemetve®eer Oeeefce&keÀ
DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ ³egkeÌleerJeeo ³ee ÒeLesuee meceLe&v e osleele. Yeejleeleerue meebmke= ÀeflekeÀ iegCeefJeMesOecee&ves DeekeÀeefjle Deensle. ³ee® ee HeefjCeece Demee keÀer, Yeejleele ef JeefJeOe Oecee&®³ee meom³eebkeÀ[tve
ÒemegleerHetJe& efuebieefveoeve kesÀue s peeles meeceev³ele: efñe³eeb®³ee p eerJeveeme pevcee®ee HetJeea efkebÀJee
pevcee®³ee veblej keÀener®e cetu³e vemeles.
3) keÀe³eosMeerj Hewuet : Yeejleele Yeejleer³e ob [ mebefnles®³ee keÀuece 313- 316 DevJe³es ieYe&Heele ne
ob[veer³e Deens. Demes Demeues lejer MTP keÀe³eoe 1971 ves ³ee ob[ mebefnlesleerue lejletoer Goej
kesÀu³ee lejerner ne keÀe³eoe ñeerJe eoer ®eewkeÀìerletve DeekeÀejeuee Deeu esuee veJnlee. ³ee keÀe³eÐeeves
ieYe&Heele efñe³eebmeeþer efJeMeslejletoerÒeceeCes ieYe&efvejesOekeÀe me DeHe³eMe ³esC³ee®³ee efmLeleerl e efJeJeeefnle ñeerme ieYe&Heeleeme
HejJeeveieer efoueer peeles. keÀesCel³eener keÀe³eÐeev egmeej efuebieeJej DeeOeeefj le Ye´tCee®³ee ieYe&Heeleeme
HejJeeveieer veener. Demes Demeues lejer efuebie efveoe ve DeeefCe efuebieYesoelcek eÀ ieYe&Heele ³eeb®³eeleerue
mebyebOeekeÀ[s HeenCes DeJeIe[ veener . SkeÀ ñeer SkeÀe efþkeÀeCeer efue bieefveoeve ®ee®eCeer keÀjles DeeefCe
l³eeveblej ogmeN³ee efþkeÀeCeer ieYe&Heele keÀ©ve Iesles.
D e M e e Ò e k e À e j s ³ e e k e À e ³ e Ð e e ® e e S k e g À C e og©He³eesie ceesþîee ÒeceeCeeJej veeW oefJeuee iesuee Deens. ³eeceO³es
[e@keÌìj, JewÐekeÀer³e J³eeJ emeeef³ekeÀ DeeHeueer YetefcekeÀe yepeeJel eevee efomeleele. meeþs ³eebveer neleer
Iesleuesu³ee DeY³eemeeJe©ve Demes efom eles keÀer, ÒeYeeJeer ueeskeÀmebK³ ee efve³eb$eCee®es m e e O e v e c n C e t v e
efuebieefveoeve ieYe&Heelee®ee meuu ee osCeejer SkeÀ cepeyetle HeÀUer®e D e e f m l e l J e e l e D e m e l e s . D e m e e
¢ef<ìkeÀesve DemeCeeje ueeskeÀmebK³ ee efve³eb$eCee®ee peeefnjveecee kesÀJe U meceepeeleerue meom³eeb®³ee Heg$e
ÒeeOeev³elesuee meceLe&ve keÀjerle veenerle lej OeesjCek eÀlex DeeefCe l³ee®eer Debceu eyepeeJeCeer keÀjCeeN³eeb®³ee
efuebieYesoelcekeÀ ieYe&Heelee®³e e ve leHeemeC³eeuee HejJeeveieer os lees. ³ee®eer meg©Jeele ÒeLece MTP
keÀe³eÐee®³ee og©He³eesieeÜejs Peeueer DeeefCe veblej ÒemeJeHetJe& efuebie efveoeve leb$e (PNDT) e f k e b À J e e
(PCPNDT) keÀe³eoe 1994 ³eeb®³ee De#³ece ogue&#e keÀjC³eeletve Peeueer.
efJekeÀefmele osMeeceO³es JewÐekeÀer³e G H e ¬ e À c e n s e f v e ³ e b e f $ ele DeeefCe efve³eceveeb®³ee ®eewkeÀìerle Deensle.
Yeejleele ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe 1986 ®³ee lejl etoer mees[u³eeme JewÐ ekeÀer³e #es$eeleerue
yeskeÀe³eosMeerj iees<ìer le HeemeCeeje ÒeYeeJeer keÀe³eoe®e veener. l³eec eO³es Yej cnCepes Yeejleele JewÐekeÀer³e
J³eeJemeeef³ekeÀebvee G®®e opee& Deens pees l³eeb®³eeJej keÀe³eosMe erj keÀe³e&Jeener keÀjC³eeme ÒeeflekeÀej
keÀjlees. Demes Demeues lejer lesLes DemebK³e keÀe³eos Deensle HeCe jepe keÀer³e F®íeMekeÌleer DeYeeJeer les
#eerCe Deensle. munotes.in

Page 35

35
4) ueeskeÀmebK³es®³ee ceesþîee IeìkeÀeme leb$e%eeve GHeueyOe : pevceeme ve Deeues u³ee yeeuekeÀe®es
efuebieefveoeve keÀjCeeN³ee ÒeeLeefcekeÀ He×leer GHeueyOe Deensle. DeeOegefvekeÀ le b$e%eevee®³ee meene³³eeves
ieYe&peue Heefj#eCe efkebÀJee l³eemeejK³ee leb$ee®³ee De eOeejs 100 ìkeÌkesÀ De®egkeÀ efuebieefveoeve keÀ©ve
efuebieefveoeveelcekeÀ ieYe&Heele ³ee Ieefìlee®ee Go³e P e e u e e . 1 9 8 0 c e O ³ e s M e e m e k e À e r ³ e m e b m L e e b c e O ³ e s
efuebieefveoeveeme yeboer nesleer. ³ee®ee iewjHeÀe³eoe I e s T v e c e e H e À k e À o j e l e Keepeieer oJeeKeev³eebveer
efuebieefveoeve keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀ ueer. De®egkeÀ efve³eceveeb®ee DeYeeJe, efuebieefveoeve megefJeOes®eer menpe
GHeueyOelee, YejHetj efHeÀme IesTve i e Y e & J e l e e r ñ e e r ® ³ e e i e Y e & p e u e e ® e s m e b k e À u e v e k e À © v e Ò e ³ e e s i e M e e U s l e
HeeþefJeCeeN³ee ñeer jesie le%eeb®es ce esþs peeUs ns l³eeceeieerue JeemleJe D e e n s . c e g b y e F & n s Y e e j l e e l e e r u e
efuebieefveoevee®ee J³eJemee³e keÀjCe ejs Heefnues keWÀê yeveues. Deel ee 500 ªHe³es Ke®e& keÀje DeeefCe
Go³ee®es 50,000 Jee®eJee ns IeesHeeuekeÀebvee GÎsMetve Je eHejues peele nesles.
5) íesìîee kegÀìtbyee®³ee efve³ecee®ee efmJekeÀej : í e s ì î e e k e g À ì t b y e e ® e e e f v e ³ e c e n s e f J e k e À e m e e ® e s D e H e l ³ e
Deens. efJekeÀemee®³ee efveefM®ele H eefjCeeceecegUs meceepeekeÀ[tve efuebieefve oeveelcekeÀ ieYe&Heelee®ee efmJekeÀej
kesÀuee peele Deens. GHeYees ieJeeoer mebmke=Àleer ves meg×e íesìîee kegÀìtbyee®³ ee efve³ecee®ee efmJekeÀej
keÀjC³eele ³eesieoeve efoues Deens. efJekeÀemee®³ee HeÀefuelee®ee ueeYe IesC³eem e Òel³eskeÀ meom³e Hee$e
nesC³eemeeþer kegÀìtbyee®ee DeekeÀej keÀc eer keÀjC³eeme ueeskeÀ ÒeeOeev³e osle Deensle. HeCe efn®e efJekeÀemee®eer
Òeef¬eÀ³ee Je=×ebefJeDeHe³eMeer þjle Deens.

Yeejleeleerue Ieìl³ee efuebi eiegCeesÊejemeeþer®es peyeeyeoej DemeCeejs mebkeÀefuele IeìkeÀ
KeeueerueÒeceeCes meeb ielee ³esleerue.
 Oeeefce&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ keÀejCeecegUs Heg$eÒeeOeev³elee efomet ve ³esles. ef¸eM®eve DeeefCe yeew×
Oeefce&³eebMeer leguevee keÀjlee efMeKe , efnbot, cegefmuece DeeefCe pewve Oecee& le efuebie-iegCeesÊ ej keÀceer Deens.
 efñe³eebkeÀ[s Iejeleerue DeeefCe Iejey eensjerue ogue&#e ns l³eeb®³ee keÀefve< þ opee&me Jee{ keÀjCeejs Demeles.
 yeeefuekeÀebefJejesOeer Demeceeve JeeieCetkeÀ DeeefCe ef ñe³eebkeÀ[s yeIeC³ee®ee og ue&ef#ele ¢ef<ìkeÀesve.
 efñe³eeb®es meeceeefpekeÀ DeeefCe De eefLe&keÀ HejeJeuebyeve l³eeb®³ee Je bef®elelesle Jee{ keÀjles.
 DeefJeJeeefnle efñe³eebJejerue keÀuebef keÀle Demee efMekeÌkeÀe l³eeb®³ee o[He Ce DeeefCe leCeeJeele Jee{ keÀjlees.
 Yeejleeleerue JeeF&ì DeMeer ntb[e ÒeLee ner Deelcenl³ee DeeefCe ce veg<³eJeOeeme keÀejCe þjueer Deens.
 ieYee&JemLes ojc³eeve efuebieefveoevee®ee r menpe DeeefCe ceeHeÀkeÀ Òeef¬eÀ³ee.
 DeveweflekeÀ JewÐekeÀer³e Òeef¬eÀ³ee yeskeÀe³eosMeerj efuebieefv eoeve DeeefCe ieYe&Heeleeme Òesefjle keÀjleele.
 oesve cegueeb®ee ob[keÀ HeeuekeÀebvee efuebi eefveoeve keÀjC³eeme Òesefjle keÀjlees.
 efñe³eebefJe iegCeJeÊeeHetCe& Deejesi³ e mesJes®ee DeYeeJe.
munotes.in

Page 36

36
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) Yeejleeleerue Ieìl³ee efuebie-iegCeesÊeje®eer ke ÀejCes mHe<ì keÀje.








2ye.5 HeefjCeece

m e c e e p e e l e e r u e k e À e s C e l ³ e e n e r S k e À e efuebieefJejesOeeleerue SkegÀCe Demeceevel ee efkebÀJee MeesIeìl³ee efuebieiegCeesÊejeceO³es efometve ³esles. Yeejleele yeeefuekeÀe efJeDemeCes ns meJe&meeceev³eHeCes efometve ³esles. ³ee®es ÒecegKe keÀejCe cnCe pes efñe³eebkeÀ[s HeenC³ee®ee keÀefve<þ
¢ef<ìkeÀesve DeeefCe l³eebvee SkeÀ YeeweflekeÀ Jemlet cnCetve efceUCeejer JeeieCetkeÀ ns Deens. l³eeb®³ee efJeJeene®³ee
JesUer ntb[e osCes iejpes®es Demeles HeefjCeeceer yeeefuekeÀ ebkeÀ[s SkeÀ DeesPes DeeefCe SkeÀ efJeÊeer³e peyeeyeoejer
cnCetve Heeefnues peeles. l³ee b®³eeJejerue Deenej, efMe#eCe, D e e j e s i ³ e ³ e e m e b y e b O e e r k e sÀuesu³ee iegbleJeCetkeÀer®ee
YeefJe<³eele kegÀìtbyee®³ee megjef#elelesmeeþer keÀenerner GHe³eesie nesle veener Demes ceeveues peeles.

y e e e f u e k e À e b ® e e r J e e { l e e r I e ì n e r m e c e e p e e l e m e e c e eefpekeÀ Demeceleesue efve cee&Ce keÀjerle Deens.
Yeejleeleerue keÀener jep³eele ner Oees ke̳ee®eer Iebìe Jeepele Deens. ceguee r®ee pevce®e keÀceer nesle Demeu³eeves
efJeJeen ³eesi³e cegueebvee veJeJeOet efceUle vemeu³ee®es Je emleJe meceesj Deeues Deens. HeefjCeeceer osMee®³ee Flej
ÒeosMeeletve cegueeR®eer Dee³ eele kesÀueer peele Deens. ³e ecegUs ieefjye jep³eebletve le ªCe cegueeR®eer Kejsoer ner
ogmejer mecem³ee efvecee&Ce Peeueer Deens. ns JeemleJe meceepeeleerue efñe³eeb ®³ee opee&le DeOeesieleer keÀjC³eeme
³eesieoeve osles.

i e g p e j e l e ® e e # e s $ e D e n J e e u e m e Ê e e ³ e e H e × l e e r ® ³ e e Hegve&Go³eeme megef®ele keÀjlees. meÊee He×leer
ceO³es SKeeÐee J³ekeÌleeruee SKeeÐee ce gueerMeer efJeJeen keÀjC³eele l³ee®e JesU sme HejJeeveieer efce Ules keÀer pesJne
lees DeeHeu³ee yeefnCeer®es nesCeeN³ ee Helveer®³ee YeeJeeyejesyej efJeJeen keÀjC³eeme le³eej neslees. JeejbJeej
DeMeeÒekeÀej®eer meÊee efJeJeene®eer He×leer efñe³eebmeeþer legªbie yeveles. Hel eer®³ee efnbmesuee leeW[ osTvener leer
ñeer ner efJeJeen Me=bKeue e lees[t MekeÀle veener.

D e i v e e r n e s $ e e r ³ e e b ® ³ e e c e l e e Ò e c e e Ces efuebie-iegCeesÊejeleerue legì ne r meelel³eeves efuebieiegCeesÊeje®³ee
iebYeerj Demeceleesueeme Òesefjle keÀjle s. osnefJe¬eÀ³e, efuebieJ³eeHeej ³eemeej K³ee IeìveebceO³es Jee{ Peeueer Deens
DeeefCe yentHeleer ³eemeejK³ee ÒeLeeb® ee Hegve&Go³e nesle Deens. efuebieYeeJe Demeceeveles®³ee ®e¬eÀeceO³es leªCe
cegueeR®ee yeUer peele Deens l³eeceO³es efuebieefveoeve leb$e%eeveeves DeeCeKeer Yej Ieeleueer Deens. ner Ye³eeve
HeefjefmLeleer Hegvne efñe³eeb®³ee MeesDeensle.
munotes.in

Page 37

37
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) Yeejleeleerue Ieìl³ee efuebie-iegCeesÊeje®es H eefjCeece mHe<ì keÀje.








2ye.6 efMeHeÀejMeer

³ e e Ò e M v e e ® e e r i e g b l e e i e g b l e m e c e p e t v e IesCes DeeefCe osMeeleerue Ieìl³ee efuebieiegCeesÊeje®es efvejekeÀjCe
keÀjCeeN³ee ³eb$eCee®ee MeesOe IesCes cenÊJee®es Deens. ³e e mecem³esJej kesÀJeU leebef$ekeÀ GHee³e³eespevee keÀjCes
Meke̳e vemegve veweflekeÀ, meec eeefpekeÀ DeeefCe DeeefL e&keÀ HeeMJe&YetceerJej yeeefuekeÀeb® ³ee legìer®es efv ejekeÀjCe keÀjCes
cenÊJee®es Deens. keÀejCe efñe³ee ¿ee Yeejleer³e kegÀ ìtbyee®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ Deensle DeeefCe Yeejleer³e
ÞeceMekeÌleer®ee ceesþe Yeeie Deensle.

I e ì l ³ e e e f u e b i e i e g C e e s Ê e j e e f J e < e ³ e e r D e Y ³ e e m e k e À , m e b M e e s O e k e À k e À e n e r efMeHeÀejMeer meg®eefJeleele l³ee
Heg{erueÒeceeCes,

1) veeiejer meceepee ®eer YetefcekeÀe : meceles®³ee DeefOekeÀeje®es GÊ ejoeef³elJe DeeefCe jepekeÀer³e
F®íeMekeÌleer DemeCes iejpes ®es Demeles. meceepee®³ee me ceLe&veeefMeJee³e keÀesCeleen er keÀe³eoe DeHe³eMeer
þjlees.
2) JewÐekeÀer³e mecegoe³ee ®eer peyeeyeoejer : m e c e e p e e H e s # e e D e e H e u ³ e e J e w Ð ekeÀer³e J³eJemee³e peemle
cenÊJee®ee DemeCes ns DeHesef#ele Demet MekeÀle veener . meceepee®³ee efMe#eCeele Ye ejleeleerue JewÐekeÀer³e
mecegoe³eeves mHe<ì HeefJe$ee IesCes ie jpes®es Deens. l³eecetUs ³ee mecegoe³ ee®eer ieceeJeuesueer efJeMJeemeen&lee
DeeefCe meeceeefpekeÀ Deeoj Hegvne les efceUJet MekeÀleerue.
3) oesve cegueeb®³ee ob[keÀeletve megì : jep³eebkeÀ[tve oesve cegueeb®³ee ob[keÀ e®eer mekeÌleer kesÀueer peeles. ³ee
ob[keÀeves®e DeveskeÀ kegÀìtbye ceguee rSsJepeer cegueeme ÒeeOeev³e osleele. Kejslej jep³eeves ³ ee ob[keÀeSsJepeer
efuebieYeeJe meceevelesJej Ye j osC³ee®eer iejpe Deens.
4) keÀe³eÐee®eer DebceueyepeeJeCeer : keÀener ce³ee&oe Demeu³eelejer 1994 ®³ee ÒemetleerHetJe& efuebieefveoeve
ÒeefleyebOe keÀe³eÐee®³ee DeeOeejs ve JepeeleHetJe& efuebieefveoeveeJej yebo er IeeueC³eele De eueer Deens. ³ee
keÀe³eÐee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀ Debceuey epeeJeCeer nesCes iejpes®es Deens. l³ eecegUs JewÐekeÀer³e J³eJemee³eeleerue
Ye´<ì ke=Àleer DeeefCe kegÀìtbyee®³ ee keÀe³eoe neleer IesC³ee®³ee F®ís me Hee³eyebo Ieel euee peeF&ue.
5) DeefYe³eeveele He g©cenÊJee®eer GCeerJe cnCepes l³eeceO³es Heg©

Page 38

38
mecem³ee ner kesÀJeU efñe³eeb®eer mecem³ee veener l ej leer meeceeefpekeÀ mecem³ee Deens. l³ee®ee meceûe
meceepeeJej HeefjCeece nesF&ue ³ee ¢ef<ìves ³ee mecem³eskeÀ[s HeenCes cenÊJee®es Deens.
6) efñe³eeb®es meceeblej Meesiejpes®es Deens. p³ee Òeef¬eÀ³es®ee ñeer³e eb®³ee peerJeveefJeYe´tCee®es J³eJemLeeHeve Peeues DeeefCe l³eebveer pevce Iesleuee lejer ñeer³e eb®es peerJeve ns vejkeÀeHes#ee keÀceer
veener. og³³ece opee&, kegÀHeesOeeskeÀeoe³ekeÀ, peesKec eer®es yeveues Deens.
7) DeelceHeefj#eCee®eer iejpe : S k e À m e c e e p e c n C e t v e D e e H e C e D e e l ceHeefj#eCe keÀjC³ee®eer DeeefCe ³ee
mecem³esefJeGHee³e³eespevesleerue DeeHeueer YetefcekeÀe þjefJeC³ee® eer iejpe Deens. p³eeDeLeea leer mecem³ee DeeHeueer
efveefce&leer Demesue lej l³ee mecem³ es®es efvejekeÀjCe SkeÀ me ceepe cnCetve DeeHeu³eele® e Demeues Heeefnpes.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) Yeejleeleerue Ieìl³ee efuebie-iegCeesÊeje®³ee efvejekeÀjCeemeeþer ®³ee efMeHeÀejMeeR®ee ceeieesJee I³ee.








2ye.7 njJele Demeuesu³ee efm$e³ee

n e r m e b k e À u H e v e e v e e s y e s u e HeeefjleesefiegCeesÊejecegUs DeveskeÀ efñe³ee p³ee Deepe DeefmlelJeel e®e veenerle l³eeb®es DeefmlelJeele®e vemeCes ner keÀe³e
Ieìvee Deens DeeefCe l³ee®eer J³ eeHleer keÀe³e Deens ns me cepeC³eemeeþer l³eebveer ner mebkeÀuHevee Heg{s DeeCeueer.
³ee mebkeÀuHevesÜejs Decel³e& mesve De mes meebiet Heenle keÀer, oj npeej He g©Demel³ee l³eeb®es ve peieCes ns ³eg×eleer ue DeeHelkeÀeueerve HeefjefmLeleerHes# ee DeefOekeÀ Ye³eeJen Deens. l³eeb®³ee
celes ³eg×pev³e HeefjefmLeleerle DeeHeÊee r®eer efkeÀceeve veeWo lejer nesT MekeÀl es Hejblet ñeer-Heg©DeeOeejerle DeMee njJeuesu³ee efñe³eeb®eer veeWo osKeerue nesCes DeveskeÀoe Me ke̳e vemeles. ner mebkeÀuHevee kesÀJeU
efuebieefveJe[er®³ee DeeOeejeJej kesÀu³ee p e e C e e N ³ e e i e Y e & H e e l e e M e e r m e b y e b e f O e l e v e e n e r l e j D e e j e s i ³ e m e g e f J e O e e b ® e e
DeYeeJe, yeeefuekeÀebkeÀ[s p eeCeerJeHetJe&keÀ ogue&#e, peveieCevesceOeerue ogue&#e Je Dev³e keÀejCeeMeer mebyebefOele
Deens.




munotes.in

Page 39

39
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) njJele Demeuesu³ee efñe³ee ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.








2ye.8 meejebMe

e f u e b i e - i e g C e e s Ê e j n s m e ceepeeleerue efñe³eeb®³ee opee &®es ceeHeob[ Deens. Yeej leeleerue Ieìles efuebie
- iegCeesÊejeves efMe#eCele%e, O eesjCekeÀlex, ³eeb®es ue#e JesOeu es Deens. SkeÀerkeÀ[s ³ee me boYee&le Oeeske̳ee®eer Iebìe
KeCeeCele Demeueer lejer DeeHeCe cee$e SkeÀ meceepe cnCetve l³eekeÀ[s ogue &#e keÀjerle Demeleevee efomeles.
SkeÀerkeÀ[s ³ee ®ee®eCeerves efuebieefveoeve nesle Demeues lejer ogmejerkeÀ[s cee$e efñe³eebefJejesOeer efuebieYeeJeelcekeÀ
efnbmes®es les meeOeve yeveues Deens. peieC³ee®ee DeefOekeÀej, Deejesi³e, D e e n e j , m e c e e v e l e e D e e e f C e e f v e C e & ³ e
Òeef¬eÀ³ee ³eemeejK³ee IeìkeÀebkeÀ[s Yeejleel e ogue&#e keÀjleevee efomele Deens.

2ye.9 HeeefjYeeef
General Sex Ratio - meJe&meeOeejCe efuebie iegCeesÊej
Child Sex Ratio - yeeue efuebie iegCeesÊej
Female Foeticide - ñeer Ye´tCenl³ee
Female Infanticide - ñeer DeYe&keÀ nl³ee
Femicide - ñeer nl³ee
Missing Women - njJele Demeuesu³ee efñe³ee
PCPNDT - ÒemegleerHetJe& DeeefCe veJep eeleHetJe& efuebieefveoeve

2ye.10 mejeJe ÒeMve

1. Ieìl³ee efuebie iegCeesÊeje®eer keÀejCes keÀe³e Deensle?
2. Ieìl³ee efuebie iegCeesÊeje®eer H eefjCeeceeb®es Heef j#eCe keÀje.
3. Yeejlee®³ee Ieìl³ee efuebi e iegCeesÊeje®³ee efvejekeÀj Ceemeeþer®³ee efMeHeÀejMee R®eer ®e®ee& keÀje.
4. ®eerve®³ee GoenjCeemen Yeejlee®³ee ÒeefleketÀue efuebie iegCeesÊeje®³ ee mecem³es®eer ®e®ee& keÀje.
munotes.in

Page 40

40
2ye.11 meboYe& ûebLe

1. jefJebê ª. Heb. ’ñeer Ye´tCenl³ee Sk eÀe meeceeefpekeÀ efJekeÀeje®ee veJee DeeefJeHeef$ekeÀe, peevesJeejer - cee® e& 2008 He=<þ ¬eÀ. 42 - 53.
2. peer peevekeÀer jece³³ee, ìer ®ebêMe sKej³³ee DeeefCe Heer efJevee³ekeÀcegleea , ’ef[keÌueeF&ve ®eeF&u[ meskeÌme
jsefMeDees Fve Fbef[³ee : ì^sv[dme, FM³etme De@C[ keÀvme&med“ SefMe³ee He@e fmeefHeÀkeÀ peve&ue Dee@HeÀ meesMeue
mee³evmesme peevesJeejer - pe tve 2011 He=<þ ¬eÀ. 183 - 198.
3. mesve Decel³e&, ’ceesDej o@ve 100 efceefue³eve Jetceve Deej efcemeeRie“ v³et³eeke&À efjJn³et Dee@He yegkeÌmed
1990 He=<þ ¬eÀ. 61-66.
4. keÀebyeUs mebpe³ekegÀceej, ìekeÀefoHee, ®euee DeesUKe keÀ©ve IesT³ee efuebiei egCeesÊeje®eer, ¬eÀebeflep³eesleer
meeefJe$eeryeeF& HegÀues ñeer DeY³eeme keWÀ ê, HegCes efJeÐeeHeerþ, HegCes, 2012.









munotes.in

Page 41

41
3
mLeueeblej - HeefjYee
IeìkeÀ j®evee :

3.0 GefÎ<ìs
3.1 Heefj®e³e
3.2 mLeueeblej J³eeK³ee
3.3 mLeueeblejCee®es ÒekeÀej
3.4 mLeueeblej DeeefCe mLeueeble j keÀjCeeN³eeb®eer JewefMe<ìîes
3.5 mLeueeblej keÀjC³ ee®es efveOee&jkeÀ
3.6 efve3.7 meejebMe
3.8 mejeJe ÒeMve
3.9 meboYe& ûebLe

3.0 GefÎ<ìs

 mLeueeblej DeeefCe mebyebefOele Deìe R®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes.
 mLeueeblej keÀjC³eemeeþer peyeey eoej IeìkeÀ mecepetve IesCes.

3.1 Heefj®e³e

c e e v e J e e r m e Y ³ e l e s ® e e F e fleneme Demes oMe&efJelees keÀer ueeske À SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer
iesues Deensle, keÀOeerkeÀOeer Lees[î ee mebK³esves, ceesþîee mebK³esves efveJ ee&mevee®es ªHe OeejCe kesÀues Deens.
mLeueeblej cnCepes SkeÀe efþk eÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeCeejs uees keÀ, ³ee ueeskeÀeb®ee r neue®eeue DeeefCe
keÀe³ecemJeªHeer jenC³ee®es efþkeÀe Ce yeoueC³eeMeer mebyebefOele Deens. ueeskeÀmebK³ee yeoueC³ee®³ee leerve
ueeskeÀmebK³eeMeem$eer³e IeìkeÀebHewkeÀer mLeueeblej ne SkeÀ, GJe&efjle oesve megHeerkeÀlee DeeefCe ce=l³et Deens.
ceespeceeHe keÀjCes DeeefCe mLeueebleje ®ee Deboepe yeebOeCes meJee&le DeJeIe [ Deens. Òepeveve #ecelee DeeefCe
ce=l³et®³ee efJeHejerle, mLeueeblej ke ÀjCes ner JesU DeeefCe mLeeveeleerue Sk eÀcesJe DeveesKeer I e ì v e e v e e n e r .
l³eeSsJepeer SKeeÐee J³ekeÌleer®³ee Dee³eg<³eele mLeueeblej keÀjC³ee®eer Òeef ¬eÀ³ee Hegvne Hegvne nesT MekeÀles.
mLeueeblejCee®es oesve Òeke Àej Deensle; Debleie&le mLeueeblej DeeefCe Deeblejje<ì^er³e mLeu eeblej. Debleie&le
mLeueeblej cnCepes SKeeÐee osMeeleer ue SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee ef þkeÀeCeer Demeuesu³ee osMeeleerue munotes.in

Page 42

42
ueeskeÀeb®eer neue®eeue. Deeblejje<ì^ er³e mLeueeblej cnCepes je speieejemeeþer efkebÀJee efveJeememLeeve mLeeefHele
keÀjC³eemeeþer efkebÀJee jenCeerceeve Je e{efJeC³eemeeþer SkeÀe osMeeletve ogme N³ee osMeele peeCeeN³ee ueeskeÀeb®eer
neue®eeue.

m L e u e e b l e j û e e c e e r C e l e s M e njer, Menjer les Menjer, Menjer les û eeceerCe DeeefCe ûeec eerCe les ûeeceerCe
Demes Jeieeake=Àle kesÀues peeT MekeÀl es. mLeueeblej HeefjCeeceer cetU Je iebleJ³emLeeveeJejerue ueeskeÀeb®es
HegveefJe&lejCe nesles. ueeskeÀmebK³ee keÀceer mebOeer Demeuesu ³ee YeeieebceOetve ®eebieu³ee me bOeer Demeuesu³ee Yeeieele
peeC³eekeÀ[s keÀue Deens. meIeve Me sleer, GÐeesieeb®eer mLeeHevee DeeefCe G ®®e peerJeveceeve ner G®®e keÀe³e&
mebOeer GHeueyOe keÀ©v e osC³ee®eer ÒecegKe keÀejCes Deensle.

efJeefJeOe efJeÜeveebveer JesieJesieUîee ns letbmeeþer mLeueebleje®ee DeY³eeme kesÀuee Deens.
meceepeMeem$e%eebveer mLeueeblejCee®e s meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=Àefl ekeÀ HeefjCeece neleeUues Deensle.
YeewieesuekeÀebveer mLeueeblej ke ÀjC³ee®³ee JesU, Deblej DeeefCe cenÊ Je ³eeJej leeCe efouee Deens, lej
DeLe&Meem$e%eebveer mLeueebleje®³ee D eeefLe&keÀ yeeyeeRJej peesj efouee.

3.2 mLeueeblej J³eeK³ee

D e e ³ e m e s v e m ì @ [ ® ³ e e c e l e s , ’ m L e u e e b l e j k e À j C e s c n C e p es SKeeÐee J³ekeÌleer®es ef kebÀJee mecegne®es SkeÀe
meceepeeletve ogmeN³ee meceepeele ne sCeejs MeejerefjkeÀ meb¬eÀceCe. ³ee meb¬eÀceCeeceO³es meeceev³ele: SkeÀ
meeceeefpekeÀ mesefìbie mees[tve ogmeN³ee DeeefCe JesieUîee ÒekeÀejele ÒeJesMe ke ÀjCes meceeefJe<ì Demeles. ke@ÀHueesJn
veceto keÀjleele keÀer, ’mLeueeblej keÀjCes ne jenC³ ee®ee yeoue Deens DeeefCe l³eeceO³es J³eJemee³eele yeoue
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ vemeles, Hejbleg les SkeÀe ÒekeÀej®³ee efkebÀJee ogmeN³ee J³eeJe meeef³ekeÀeb®³ee yeou eeMeer mebyebefOele
Deens.“ DeeHeu³eeleerue iegvnsieejer v³ ee³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve cenÊJee®es Demeuesues ueeskeÀeb®es IeìveelcekeÀ
nkeÌkeÀ DeeefCe keÀle&J³es, Keeueer vece to kesÀues Deens. meb³egke Ìle je<ì^eb®³ee [sceesûeeefHeÀkeÀ MeyokeÀesmLeueeblej ner DeMeer Ieìvee Demeles p³eele ueeskeÀ SkeÀe YeewieesefuekeÀ #e s$eeHeemetve ogmeN³ee YeewieesefuekeÀ
#es$eekeÀ[s peeleele. pesJne DeeHeues efveJeememLeeve m ees[uesues ueeskeÀ ogmeN³ee Y eeieele keÀe³ece®es JeemleJ³e
keÀjC³eemeeþer peeleele lesJne l³eebvee mLeueeblej cnCeleele.“

m L e u e e b l e j e ® e e r k e À e s C e l e e r n e r m e e J e&Yeewce efmJekeÀejuesueer J³eeK³ee vemeueer lejer mLeueeblej DeeefCe
mLeueeblej mebyebefOele Deek eÀ[sJeejer mecepetve IesC³eemeeþer ®eUJeUer ®ee JesU, peelee DeeefCe nslet cenÊJeHetCe&
Deensle. ®eUJeUer®es oesve cetueYetle yeeyeer Deensle :

De) keÀe³ecemJeªHeer mLeeef ³ekeÀ nesC³ee®eer F®íe
ye) ce³ee&efole keÀeUemeeþer jenCes. ceeefnleer leb$e% eeve DeeefCe DeLe&J³eJemLes®e s peeieeflekeÀerkeÀjCe ³ee
¬eÀebleercegUs peieYejeleerue ueeskeÀeb® ³ee neue®eeueerle lemes®e osMee®³ee nÎ erle iegCeelcekeÀ yeoue mHe<ìHeCes
efometve ³esle Deensle. DeefOekeÀeefOekeÀ ueeskeÀ DeeOeg efvekeÀ J³eJemee³eebceO³es meec eerue nesle Deensle DeeefCe
ueeskeÀebvee l³eeb®³ee cetU efþkeÀeCeebMeer l³eeb®es HetJeeaHeemetve®es mebyebOe lees[le Deensle.


munotes.in

Page 43

43
3.3 mLeueeblejCee®es ÒekeÀej

mLeueeblej Keeueerue ÒekeÀej®es Deens :

De) keÀe³ece®es JeemleJ³e keÀjC³eemeeþ er HejosMeele peeCes DeeefCe keÀe³ece®es JeemleJe keÀjC³eemeeþer
HejosMeeletve ³esCes : p e s J n e S k e À e o s M e e l e e r u e u e e s k e À k e À e ³ecemJeªHeer ogmeN³ee osMeele peeleele.
GoenjCeeLe&, pej Yeejleeleeru e ueeskeÀ DecesefjkesÀle iesues lej l³ee uee FefceûesMeve De mes cnìues peeles,
lej Yeejleeuee Fefceûes Meve Demes cnCeleele.
Dee) mLeueeblej DeeefCe DeeGì - mLeueeblej : mLeueeblejele cnCepes kesÀJeU HeefjmejeceO³es®e
mLeueeblej nesles, lej mLeueeblej cnCepes yeensj®es mLeueeblej. oesv ner ÒekeÀej®³ee mLeueeblejCeebvee
osMeebleie&le nesCeejs Debleie&le mL eueeblej cnCeleele. efyenej les cene je<ì^ ns mLeueeblej ceneje<ì^emeeþer
mLeueeblejele Deens, lej les ef yenej®es mLeueeblej Deens.
F) mekeÀue DeeefCe efveJJeU mLeueeblej : keÀesCel³eener keÀeueeJeOeerl e, osMeele ³esCeeN³ee SketÀCe
J³ekeÌleeR®eer mebK³ee DeeefCe jefnJ eeMeebmeeþer osMeeyeensj peeCeeN³ee SketÀCe ueeskeÀmebK³esme mekeÀue
mLeueeblej cnCeleele. SKeeÐee os Meele jenC³eemeeþer ³esCeeN³ee Sk etÀCe ueeskeÀmebK³es®³ee DeeefCe
osMee®³ee yeensj keÀesCel³eener keÀe Uele JeemleJ³eemeeþer peeCeeN³ee SketÀC e HeÀjkeÀeuee efve JJeU mLeueeblej
cnCeleele.
F&) Debleie&le mLeueeblej DeeefCe yee¿e mLeueeblej : Debleie&le mLeueeblej c n C e p e s o s M e e l e e r u e
JesieJesieUîee jep³es Deeef Ce ÒeosMeele SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeCes. ogmejerkeÀ[s yee¿e
efkebÀJee Deeblejje<ì^er³e mLeueeble j cnCepes keÀe³ecemJeªHeer lees[i³e e®³ee GÎsMeeves SkeÀe osMeeletve
ogmeN³ee osMeele peeCeeN³ee ueeskeÀeb®³e e neue®eeueer®ee meboYe& Demelees.
G) mekeÌleerves mL eueeblej keÀjCes : p e s J n e S K e e Ð e e J ³ e k e Ì l e e r ® ³ e e F ® ísefJe©× (iegueece) neue®eeueer
kesÀu³ee peeleele efkebÀJee ye e¿e IeìkeÀebcegUs (vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer efkebÀJee ie=n³eg×) ef kebÀJee efJemLeeefHele
ueeskeÀ (efJekeÀeme ÒekeÀuHe) ®eeuet nesleel e lesJne mekeÌleerves mLeueeblej nesles.

3.4 mLeueeblej DeeefCe mLeueeblej keÀjCeeN³eeb®eer JewefMe<ìîes

3.4.1 ueeskeÀmebK³eeMeem$eer³e JewefMe<ìîes :
De) mLeueeblej keÀjCeejer cenÊJee®eer J e w e f M e < ì î e s c n C e p e s J e ³ e e f veJe[. meJe&meeOeejCe meJex#eCe
efvejer#eCeevegmeej, Òeew{ Je³eesieìele erue ueeskeÀebceO³es mL eueeblej keÀjC³ee®es Òec eeCe peemle Deens DeeefCe
les cetU mLeeveeJe©ve Flej ef þkeÀeCeer peeT Fef®íleele.
Dee) meeceev³ele: le©Ce efHe{erceO³es jespeieeje®³ee mebOeer efkebÀJee ®eebie u³ee jespeieeje®³ee M eesOeele efkebÀJee
G®®e jenCeerceeveemeeþer mLeueeblej nesles. ³ee meboYee&le, Demes Dee{Uu es Deens keÀer keÀeceieej oueele
mLeueeblej keÀjC³ee®es ÒeceeCe Heefjmejeleerue Sket ÀCe ueeskeÀmebK³es®³ee mLeu eebleefjleeb®³ee ÒeceeCeele
peemle Deens. munotes.in

Page 44

44
F) ûeeceerCe Yeeieele HegjefJeu³ee peeCeeN³ee cetueYetle He eleUerJejerue efMe#eCeemen le ©Ce ueeskeÀ keÀesCel³eener
J³eJemee³eele keÀener keÀewMeu³es efceUefJeC³ ee®³ee F®ísves Menjer Yeeieele peeleele.
F&) DeuHeJe³eerve Je³eele®e efñe³ee mL eueeblej keÀjC³ee®ee SkeÀ cegK³e Yeei e efJeJeen Peeu³eecegUs neslees.
Deefue[®³ee keÀeUele ns mHe<ì Deens keÀer G®®e Mew#eefCekeÀ Hee$elee D eeefCe DeeOeejYetle DeekeÀeb#eecegUs
mLeueebleefjle ceefnueeb®eer mebK³ee Jee{ueer Deens.
G) DemeesefmeSMeveue Heuee³eve osKeerue SkeÀ Ieìvee De ens, cnCepes®e, yee³ekeÀe D eeefCe cegueer pes DeeHeu³ee
veeskeÀjer kesÀuesu³ee Heg©T) MenjebceO³es jespeerjesìer ef ceUefJeC³eemeeþer mJeleb$e ceefnuee mLeueeblejner Jee{le Deens.
S) ûeeceerCe mLeueeblejele JeejbJeej He efnuee peeCeeje DeeCeKeer SkeÀ [sceesûeeefHeÀkeÀ vecegvee cnCepes `®esve
ceeFûesMeve'. ueeskeÀeb®eer ieefleMeerue lee l³ee efþkeÀeCeer Demele s efpeLes l³eeb®es mebyebOe Deensle DeeefCe pegv³ee
mLeueebleefjleebveer veJeerve mLeueebl eefjleebmeeþer SkeÀ ogJee cnCetve keÀe ce kesÀues Deens. ogmeN³ee Meyoeble,
ueeskeÀ pesLes veJeerve veelesJeeF&keÀeb vee DeeOeej osCeejer veelesJeeF&keÀ DeeefCe efce$eeb®es veelesJeeF&keÀ meeKeUer
DeeefCe vesìJeke&À Deensle DeMee efþkeÀeCeer mLeueeblej keÀjleele.

3.4.2 Mew#eefCekeÀ JewefMe<ìîes :
ûeeceerCe Yeeieeleerue Mew#eefCekeÀ opee& DeeefCe Menjeb ceO³es mLeueeblej keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer ³eeb®³eele
SkeÀ cepeyetle pees[ Deens. l³eeb®es Meeues³e efMe#eCe HetCe& kesÀuesues DeeefCe G®®e efMe#eCe IesC³ee®eer F®íe
Demeuesu³ee efkeÀMeesjJe³eerve le©Ce DeeefCe Menjer ueeskeÀebceO³es Menjer keWÀêebceO³es peeC³ee®eer ÒeJe=Êeer efometve
³esles. ner Ieìvee ÒeecegK³eeves Yeejleele efometve ³esles. ûe eceerCe Yeeieele l³eeb®³eemeeþ er veeskeÀjer®³ee ce³ee&efole
mebOeer Demeu³eecegUs le©Ce neue®eeue keÀjleele.

3.4.3 DeeefLe&keÀ JewefMe<ìîes :
ûeeceerCe les Menjer yeebOekeÀecee®ee SkeÀ ceesþe leueeJe iejerye, Yetefcenerve DeeefCe DekegÀMeue
keÀeceieejeb®ee Demelees. l³eeb®³eemeeþer ûeeceerCe Yeeieele DeeefLe&k eÀ mebOeer DeuHe Deensle DeeefCe keÀener Yeeieele
DeefmlelJeele veener. cnCetve®e, Demes efometve ³esles keÀe r yengmebK³e keÀeceieej MekeÌl eer ke=ÀDevegHeefmLeleerle MenjebkeÀ[s peelee le. ns mLeueebleje®es nbieeceer mJeªHe o s K e e r u e o M e & J e l e s . n s n b i e e c e e r
mLeueeblejerle Mesleer®eer keÀeces me g© neslee®e DeeHeu³ee cetU efþkeÀeCee r Hejle peeleele. DeueerkeÀ[erue
DeY³eemeevegmeej Demes efometve De eues Deens keÀer Menjer Y e e i e e l e D e e w Ð e e s e f i e k e À #es$ee®³ee Go³eeveblej
ueeskeÀmebK³es®eer keÀe³ece veei ejer yeoueer Jee{ueer Deens.

3.4.4 meeceeefpekeÀ - meebmke=ÀeflekeÀ JewefMe<ìîes :
D e v e s k e À m L e u e e b l e j Ò e J e e n e f v e k e À ì l e e , m e e c e e e f p e k e À - SsefleneefmekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe YeeefmebyebOe Òeefleefyebefyele keÀjleele. uees keÀ menmee DeMee efþkeÀeCeer peeleele pesLes Yee³eeb®es mJele:®es meejKesHeCee Deens. yeN³ee®e ÒekeÀjCeebceO³es Demes Dee{Ut ve Deeues Deens keÀer mLeueebleefjle
meceeve iebleJ³eJemLeeve DeeefCe meceeve J³eJemee³e ef veJe[leele. Goe. yeebOekeÀece GÐeesieele, ef®eveeF&,
Huebefyebie, ìeFue®es keÀece, ef®e$ekeÀu ee DeeefCe Flej efJeMesDeekeÀef
munotes.in

Page 45

45
3.5 mLeueeblej keÀjC³ ee®es efveOee&jkeÀ

u e e s k e À M e n j e r Y e e i e e l e m L e u e e b l e j k e À j C ³ e e ® e e r D e v e skeÀ keÀejCes Deensle. J³ eeHekeÀHeCes, les `Hegue
He@ÀkeÌìj' efkebÀJee `HegMe He@ÀkeÌìj' cnCetve DeesUKeues peeT MekeÀleele. uees keÀ mLeueeblej keÀe keÀjleele ³ee®es
SkeÀ ÒecegKe keÀejCe cnCepes l³eeb®es peerJeve DeeefCe Meke̳elee megOeejC³ee®e s Òe³elve keÀjCes. l³eebvee peieC³ee®eer
jCeveerleer DeeKeC³ee®eer iejpe Deens. mLeueeblej DeeefCe l³eeyejesyej peesKeer ce DeeefCe mebOeer ³ee OeesjCee®ee
DeefJeYeep³e Yeeie Deensle. l³eeb®³ee peerJevee®eer iegCeJeÊee, efJeMesueeskeÀmebK³eeMeem$e%eebvee l³ eeb®eer jenC³ee®eer peeiee HetjefJeCeeN³ee `H egMe' cnCetve JeCe&ve keÀjleele. HegMe
IeìkeÀ cnCepes pes ueeskeÀ nueC³eeme Ye eie Hee[leele, pemes keÀer, keÀceer Jesleve, jespeieeje®³ee mebOeeR®ee
DeYeeJe, l³eeb®³ee Deejesi³eeJej, efMe# eCe, ³eg×s, ogHeefjCeece keÀjCeeN³ee megefJeOeebHe³e ¥le Heesnes®eC³ee®eer keÀcelejlee. He gue IeìkeÀ cnCepes les pes ueeskeÀ
nueefJeC³eeme Òeeslmeeefnle keÀjleele pe mes keÀer, megj#ee, G®®e peerJevec eeve, jepekeÀer³e DeeefCe Oeeefce&keÀ
mJeeleb$³e, ®eebieues JeeleeJejCe.

u e e s k e À e b v e c e n Ê J e e ® ³ e e I e ì k e À e b k e À [ s p e e C ³ e e m e Ò e J e =Êe keÀjCeejs cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Hee®e ÒekeÀejele
efJeYeeieues peeT MekeÀleele : DeeefL e&keÀ IeìkeÀ, ueeskeÀmebK³eeMeem$eer³e IeìkeÀ, meeceeefpekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ
IeìkeÀ, jepekeÀer³e IeìkeÀ DeeefCe Flej IeìkeÀ.

3.5.1 DeeefLe&keÀ HegMe DeeefCe Hegue IeìkeÀ :
D e e e f L e & k e À H e g v e j & ® e v e s c e g U s , j e s p e ieeje®³ee mebOeer DeveskeÀoe SkeÀe os MeeHeemetve ogmeN³ee osMeele DeeefCe
l³ee®e osMee®³ee #es$eeceO³es yeoueleele. DeveskeÀ De Y³eemeevegmeej Demes meg®eefJ eC³eele Deeues Deens keÀer
mLeueeblej ÒeecegK³eeves DeeefLe &keÀ IeìkeÀebÜejs Òese fjle Deens. ns efJeMesDeens p³eeb®eer ÞeceMeem$eer³e keÀeces, keÀceer Mesleer Gl HeVe, Mesleer yeskeÀejer Deeef Ce yesjespeieejer Deensle.
DeeefLe&keÀ IeìkeÀebcegUs HejÒeebleer³eeb vee veeskeÀjer®³ee DeefOekeÀ mebOeer De meuesu³ee efJekeÀmev eMeerue #es$eekeÀ[s
ÒeJe=Êe kesÀues peeles. mLeueeblej keÀ jC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCeejs cetu eYetle DeeefLe&keÀ IeìkeÀ Heg{s `HegMe IeìkeÀ'
DeeefCe `HegMe He@ÀkeÌìj' cnCetve Jeieea ke=Àle kesÀues peeT MekeÀleele. HegMe IeìkeÀ ns IeìkeÀ Deensle pes SKeeÐee
J³ekeÌleerme, JesieJesieUîee keÀejCeebme eþer, efþkeÀeCe mees[C³eemeeþer Deeef Ce Flej efþkeÀeCeer peeC³eeme Yeeie
Hee[leele. meeceev³e GlHeeokeÀ IeìkeÀ cnCepes keÀceer GlH eeove#ecelee, yesjespeieejer DeeefCe keÀceer DeeefLe&keÀ
HeefjefmLeleer, Òeieleer®³ee mebO eeR®ee DeYeeJe, vewmeefie&keÀ me bmeeOeves mebHeJeCes DeeefCe ve wmeefie&keÀ DeeHeÊeer. ûeeceerC e
Yeeieele ke=ÀkeÀeceieejeb®eer iejpe keÀceer Peeueer D eens. ûeeceerCe Yeeieele GlHeVee®³ee JewkeÀ efuHekeÀ ñeesleeb®eer DevegHeefmLeleer
osKeerue mLeueebleefjle keÀjC³eemeeþe r cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Deens. Hegue IeìkeÀ ns Demes IeìkeÀ Deensle pes
HejÒeebleer³eebvee SKeeÐee #es$eekeÀ[ s DeekeÀefDeefOekeÀ Jesleve, megefJeOee, ®eebieu³ ee Hee³eeYetle megefJeOee, ®eebieu³ee keÀecekeÀepee® ³ee HeefjefmLeleer DeeefCe
DeekeÀ
3.5.2 ueeskeÀmebK³eeMeem$e IeìkeÀ :
o s M e e ® ³ e e J e s i e J e s i e U î e e Ò e o s M e eb®³ee ueeskeÀmebK³ee Jee{erleerue H e À j k e À D e b l e i e & l e m L e u e e b l e j e l e
efveOee&jkeÀ Demeu³ee®es Dee{Uues Deens. ûeeceerCe Yeeieele MenjerHeCeeke À[s peeCeeje ueeskeÀmebK³ee DeeefCe
ueeskeÀmebK³es®eer vewmeefie&keÀ Jee{ ner menmee peemle Demeles. Debleie&le mLeueeblej keÀjC³ee®ee DeeCeKeer SkeÀ munotes.in

Page 46

46
cenÊJee®ee ueeskeÀmebK³eeMeem$e Ieìk eÀ cnCepes efJeJeen, cnCepes efñe³ ee l³eeb®³ee pees[eroejeme l³eeb®³ee
JewJeeefnkeÀ efveJeemem Leeveer peeleele.

3.5.3 meeceeefpekeÀ - meebmke=Àeflek eÀ HegMe DeeefCe Hegue IeìkeÀ :
m e e c e e e f p e k e À - m e e b m k e = À e f l e k e À IeìkeÀ ueeskeÀebvee osMeeceOetve yeen sj He[C³eeme Yeeie Hee[t MekeÀleele.
keÀOeerkeÀOeer keÀewìgbefyekeÀ mebIenesleevee efomeles. megOeeefjle oUCeJeU Ce megefJeOee, JeenletkeÀ, otjoMe&ve® ee ÒeYeeJe, ®eebieues vesìJeke&À,
efmevescee, MenjerefYecegKe efMe#eCe Deee fCe HeefjCeeceer Je=Êeer DeeefCe cetu³eeb ceO³es Peeuesuee yeoue ³ee mLeueeblejeme
peyeeyeoej Deensle.

3.5.4 jepekeÀer³e Je mebmLeelceke À HegMe DeeefCe Hegue IeìkeÀ :
S s e f l e n e e f m e k e À ¢ < ì î e e , m e k e Ì l e e r v e s D e e b l e j j e < ì ^ er³e mLeueeblej ner oesve cegK³e meebmke=ÀeflekeÀ
keÀejCeemleJe Peeueer Deens. iegueeceer DeeefCe jepekeÀer³e DeefmLejlee. Deep e yejs®e MejCeeLeea ceesþîee ieìele
Yeeie Iesleele pes Debleie&le lemes®e Deeblejje<ì^er³e HeeleUer Jej mLeueeblej keÀjleele. m e b ³ e g k e Ì l e j e < ì ^ e b ® ³ e e
cnCeC³eevegmeej, MejCeeLeea Demes ueeske À Deensle p³eebvee DeeHeu³ee IejeHeem etve mLeueeblej keÀjC³eeme Yeeie
Hee[ues iesues Deens DeeefCe l³eeb®eer JebMe, Oece&, je<ì^er³elJe, me eceeefpekeÀ ieìeleerue meom³elJe efkebÀJee
jepekeÀer³e celeebcegUs íUe®³ee Yeerleerves les Hejle ³esT Me keÀle veenerle. jepekeÀer³e H eefjefmleleer osKeerue Hegue
efkebÀJee HegMe IeìkeÀ cnCetve keÀe³e& ke À© MekeÀles. efMe#eCe, keÀejkeÀero& Deee fCe jenC³ee®eer peeiee ³ee ueeskeÀMeener
osMeebkeÀ[s efvejbkegÀMe efkebÀJee ue GÊejeOee&le keÀc³egefvemìebveer HetJeea® ³ee ³egjesHeJej efve³eb$eCe efceUJeu³eev eblej l³ee Yeeieeleerue yejs®e ueeskeÀ
HeefM®ece ³egjesHe DeeefCe GÊej DecesefjkesÀle ueeskeÀMeenerkeÀ[ s DeekeÀefmejkeÀejebveer mLeueebleefjle nesC³eeJej Òeef leyebefOele efkebÀJee HetCe& HeCes HekeÀ[ues iesues. l³eeb vee Yeerleer Jeeìueer keÀ er
l³eebveer l³eeb®es meJee&le me#ece keÀe ceieej ieceeJeues. Òeefleye befOele mLeueeblejCee®es meJee&efOekeÀ ¢M³e ef®evn
cnvepes yeefue&ve®eer efYeble, peer keÀc³e gefvemì - efve³ebef$ele HetJe& yeefue&veceO etve ueeskeÀMeener He efM®ece yeefue&veceO³ es
mLeueeblej nesT ve³es cnCetve yeebOeueer iesueer.

3.5.5 He³ee&JejCeer³e HegM e DeeefCe Hegu e IeìkeÀ :
u e e s k e À H e ³ e e & J e j C e e ® ³ e e k e À e j C e e m l e J e m L e u e e b l e j k e À j leele, MeejerefjkeÀ¢<ìîee DeekeÀDeekeÀefÒeCeeueer®³ee ³egieele, ueeskeÀ He ³ee&JejCeer³e¢<ìîee Deek eÀDeensle DeeefCe lejerner l³eebvee jesp eieej DeeefCe keÀjceCegkeÀer®³ee mebOeerH eemetve SkeÀìsHeCee Jeeìle veener.
mLeueebleefjleebmeeþ er DeekeÀmeceeJesMe Deens. mLeueebleef jleebvee ÒeefleketÀue Me ejerefjkeÀ HeefjefmleleercegUs l³eeb®³ ee Iejeletve osKeerue {keÀueues
peeles. HeeCeer - mekeÀlej KetHe efkebÀJ ee KetHe®e keÀceer - meeceev³e JeeleeJejC ee®ee OeeskeÀe oMe& efJelees. yejs®e
ueeskeÀ HeeC³eeMeer mebyebefOele DeeHeÊ eeRveer IesC³eeme Yeeie Hee[leele keÀejC e les Demegjef#ele Yeeieele jenleele.
HeeC³ee®ee DeYeeJe Flejebvee l³eeb®³ee Yetceerletve {keÀue lees. ueeskeÀmebK³ee Jee{, ÒeotHeeJemeecegUs ceeveJeer peerJeve peieC³ee®eer veÐeeb®eer # e c e l e e I e ì u e e r D e e n s . ³ e e c egUs ûeeceerCe Yeeieeleerue
DeveskeÀebvee Menjs Je ûeeceerCe íeJeC³eeb ceO³es meceeefJe<ì Jne³euee Yeeie Hee[ues iesues Deen s, pesLes les mejkeÀej
Je ceole mebmLeebveer oeve kesÀuesu ³ee DeVeeJej efìketÀve Deensle.

munotes.in

Page 47

47
3.5.6 mebkeÀerCe IeìkeÀ :
H e e j b H e e e f j k e À D e L e & J ³ e J e m L e e b c eO³es ogefþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCee r mLeueeblej nesles. meebmke= ÀeflekeÀ mebHekeÀe¥®eer efve keÀìlee, meebmke=ÀeflekeÀ
efJeefJeOelee, MenjebMeer efveieef[le ceneve ®ewlev³e, Jew³eeq keÌlekeÀ ¢ef<ìkeÀesve osKeerue mLeueeblejCeeMeer mebyebefOele
Deensle.


3.6 efve
c e e v e J e e ® ³ e e G l H e Ê e e r ® ³ e e k e À e U e H e e m e t , m L e u e e b l e j k e ÀjCes ner ceeCemee®³ee DeHeef jne³e& keÀe³ee¥HewkeÀer
SkeÀ Deens. mLeueeblejCeele ÒeleerkeÀelcek eÀ efkebÀJee jepekeÀer³e meercee Deesueeb [tve veJeerve efveJeemeer #es$eebceO³es
J³ekeÌleer efkebÀJee ieìe®eer keÀe³ecemJ eªHeer neue®eeue meceeefJe<ì Deens. meJe & ÒekeÀej®³ee mLeuee blejebJej l³eeb®es
mekeÀejelcekeÀ DeeefCe vekeÀejelcekeÀ, D eeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, meebmke=Àefl ekeÀ DeeefCe He³ee& JejCeer³e ÒeYeeJe
He[leele. cegK³e keÀeieoHe$es DeeefCe OeesjCeeb®ee HegveefJe &®eej keÀ©ve mLeueeblejeJejer ue OeesjCe HeeleUerJejerue
ÒeJe®eveeme lJeefjle yeoueC³ee®eer DeeJ eM³ekeÀlee Deens. ns HejÒeebleer³eebvee HetCe&HeCes DeJeuebyetve ve jenlee
DeLe&J³eJemLesle efvejesieer ³eesieoevekeÀlee& cn Cetve efve³egkeÌle keÀjC³eeme ceole keÀjsue.

3.7 meejebMe

m L e u e e b l e j c n C e p e s S k e À e e f þ k e À eCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer peeCeeN³ ee ueeskeÀeb®eer neue®eeue DeeefCe
keÀe³ecemJeªHeer jenC³ee®es efþkeÀ eCe yeoueC³eeMeer mebyebefOele.

m L e u e e b l e j k e À j C ³ e e ® e s y e j s ® e ÒekeÀej Deensle : keÀe³ece®es Jeemle J³e keÀjC³eemeeþer HejosMeeletve
³esCes DeeefCe mLeueeblejCe, mLeueeblej DeeefCe yeensj mLeueeblej , SketÀCe DeeefCe efveJJeU mLeueeblej, Debleie&le
DeeefCe yee¿e mLeueeblej DeeefC e mekeÌleerves mLeueeblej. munotes.in

Page 48

48
m L e u e e b l e j k e À j C ³ e e m e e þ e r yejs®e IeìkeÀ peyeeyeoej D eensle : DeeefLe&keÀ IeìkeÀ,
ueeskeÀmebK³eeMeem$eer³e mebmLee.

3.8 mejeJe ÒeMve

1) mLeueeblej HeefjYeeef2) mLeueeblej DeeefCe mLeueebleefjleeb®³ee JewefMe<ìîeeb®es cetu³eebkeÀve keÀje.
3) mLeueebleje®eer keÀejCes mHe<ì keÀje.
4) mLeueeblej keÀjC³eeme peyeeyeoej IeìkeÀeb®eer leHeemeCeer keÀje.

3.9 meboYe& ûebLe

Ragavender, B.V. (2014): Migration: Causes, Consequences and
problems, Abhijeet Publications, New Delhi
Majumdar, P.K. (2010): Fundam entals of Demography, Rawat
Publications, New Delhi










munotes.in

Page 49

49
4
jeF&ì ìt o efmeìer - nsvejer uesHesÀye´s DeeefCe
mLeueeblejCee®es vecegves : cegbyeF& ®eer kesÀme mì[er

IeìkeÀ j®evee :

4.0 GefÎ<ìs
4.1 uesHesÀye´s®es jeF&ì ìt o efmeìer
4.2 mLeueeblejCee® es vecegves
4 . 2 . 1 S s e f l e n e e f m e k e À m e b o Y e &
4 . 2 . 2 m L e u e e b l e j D e e e f C e M e n j e b ® e e r e f v e e f c e & l e e r
4 . 2 . 3 D e b l e i e & l e m L e u e e b l e j : ì^@[ DeeefCe vecegvee
4 . 2 . 4 m L e u e e b l e e f j l e e bvee JeieUCes DeeefCe DeefOekeÀej veekeÀejCes
4.2.5 mLeueebleef jleeb®eer DebleYee& Jee®eer DeeJneves
4 . 2 . 6 O e e s j C e e b l e i e & l e e f M e H e À e j m e
4.3 efve4.4 meejebMe
4.5 ÒeMve
4.6 meboYe&

4.0 GefÎ<ìs

 uesHesÀye´s®³ee efme×ebleeleerue ce gK³e leÊJes mecepetve IesCes.
 Menjele mLeueebleefjleeb®³ee nkeÌkeÀeme De[LeUe DeeCeCeeN³ee mecem³eeb®es Heefj#eCe keÀjCes.

4.1 uesHesÀye´s®es jeF&ì ìt o efmeìer

n s v e j e r u e s H e s À y e ´ s ( 1 9 0 1 - 1 9 9 1 ) S k eÀ veJe-ceekeÌme&Jeeoer efme×eblee keÀej DeeefCe DeefmleÊJeJeeoer
leÊJe%eeveer, Menjer DeeefCe ûeeceerCe p e e r J e v e e ® e s m e c e e p e M e e m $ e % e n e s l e s . l³eebveer jep³ee®es Deeblejje<ì^er³e
Yeeb[Jeuee®es ÒeJeen DeeefCe meeceeefpekeÀ pe eies®³ee neue®eeueeR®ee DeY³ eeme kesÀuee. l³eebveer owvebefove peerJevee®es
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe, DeLe&J³eJemLes®es DeewÐeesefiekeÀe rkeÀjCe DeeefCe ÖeÀevmeceOeerue Menjeb®es GHeveiejerkeÀjCe
Heeefnues. jespe®³ee peerJeveeleerue meboYe & DeeefCe GlHeeoveeleerue meeceeefpekeÀ me byebOeeb®eer DeefYeJ³ekeÌleer cnCetve munotes.in

Page 50

50
uesHesÀye´s®es ue#e Menjer JeeleeJej CeekeÀ[s ueeieues. uesHesÀye´s ³eeb®³ee cnCeC³eevegmeej, `Menj' n e r e f J e e f M e < ì
ueeskeÀmebK³ee, YeewieesefuekeÀ DeekeÀej efkebÀJee FceejleeR®ee me bûen veener efkebÀJee lees ve es[, ì^evmeMeerHeceWì Hee@F¥ì
efkebÀJee GlHeeovee®es keWÀê veener. l³eeS sJepeer, DeYetleHetJe& ¢ef<ìk eÀesveeletve, Menjer ner meeceeefpekeÀ keWÀêerlelee
Deens, efpeLes Yeeb[JeueMeener ®es DeveskeÀ IeìkeÀ DeeefCe He wuet DeveskeÀoe kesÀJeU L ees[îee keÀeUemeeþer l³ee
peeies®ee Yeeie Demetvener, Je mlet efkebÀJee JeenlegkeÀer®³ ee efþkeÀeCeer Demeleele.

D e e p e p e i e Y e j e l e e r u e m e c e e p e M e e m $ e%e DeeefCe keÀe³e&keÀl³ee¥veer Demee Deeûen Oejuee Deens keÀer
veJe-Goej peeieeflekeÀ Hegvej&®eves®eer cegK³e mecem³ee cnCepes l³ee ueeskeÀMeen er veeieefjkeÀebvee Jebef®ele þsJeues
Deens. keÀpe&cegkeÌleer®³ee Òeef¬eÀ³es®ee DeLe& Demee Deens keÀer SKee Ðeeme DeefOekeÀej Je megefJ eOee Jebef®ele keÀjCes;
³ee ÒekeÀjCeele, Menjele jenC³ee®ee nkeÌkeÀ. veeieefjkeÀ DeeefCe l³eeb®³ ee efveJe[uesu³ee mejkeÀejebkeÀ[tve
efve³eb$eCe nmleebleefjle keÀjC³eele Deeues Deens. Òe l³e#eele, veJe-Goej ÒekeÀuHe peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee
efJeefMe<ì mJeªHeekeÀ[s Deens. meJe& u eeskeÀeb®es DeeefCe efþkeÀeCeeb ®es keÀe³ee&lcekeÀ SkeÀ$eer keÀjCe SkeÀe®e, ue@mesPe-
HeÀe³ej DeeefCe Yeeb[JeueMeen er peeieeflekeÀ DeLe&J³e JemLesle Jee{efJeCes.

p e e i e e f l e k e À e r k e À j C e e ® ³ e e ³ e e m J e ª Hee®ee efJejesOe keÀjCeejs efJeÜev eeb®es cele Deens keÀer veJe-Goej
mJeªHeele Yeeb[Jeuee®eer Jee{leer MekeÌl eer mebkeÀìce³e nesF&ue. l³eebvee Yeerl eer Deens keÀer ³eecegUs ueeskeÀeb®³ee
efnlee®es DeefOekeÀej keÀceer nesleerue D eeefCe l³eebvee efveCe&³e IesC³ee®³ee Òeef¬e À³esletve JeieUues pe eF&ue. Yetieesue,
Menjer DeY³eeme, jepekeÀer³e DeLe&J³eJemLee DeeefCe Flej #es$eebleerue efJeÜeveeb®eer D e M e e r c e l e D e e n s k e À e r
peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee ³ee ÒekeÀejeve s celeoevee®ee nkeÌkeÀ Jee{uee Deens, n g k e g À c e M e e n e r J e e o J e D e H e b i e
ueeskeÀMeeneruee Òeeslmeenve efoues Deens. jepekeÀer³e-De eefLe&keÀ Hegvej&®evee DeeefCe Me njer Meemeve ³eeb®³eeleerue
mebyebOeeb®es Hejer#eCe keÀjC eejs cegyeuekeÀ mebMee sOeve Deens. ³ee efJe Üeveeb®ee Demee leke&À Deens keÀer; 1)
jepekeÀer³e-DeeefLe&keÀ Hegvej &®eves®³ee meO³ee®³ee mJeªHeecegUs Menjer ke ÀejYeejeleerue mebmLeebceO³es cenÊJeHetCe&
yeoue Ie[tve Deeues Deensle DeeefCe 2) Meemeve ke ÀejYeejeleerue l³ee yeoueeb® ee Heg{erue HeefjCeece
vekeÀejelcekeÀ ceeiee&ves Peeuee Deens. Menj DeeefCe efJemleejeves l³eeb®es peerJeve DeeefCe peerJeveceeve.

l ³ e e e f J e Ü e v e e b H e w k e À e r p ³ e e b v e e r v e e c e e f v e o x M e v e e meboYee&leerue mebYeeJ³e Òeeflemeeoeb®ee DeY³eeme
keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens l³eeHewkeÀer `Menje®ee nkeÌ keÀ' ³ee keÀuHevesuee DeHeej ue#e ueeieues Deens. ¿ee
keÀuHeves®eer yeewef×keÀ cegU s nsvejer uesHesÀye´ s ³eeb®³ee efueKee Ceele meeHe[leerue.

M e n j e r p e e i e e ` e f m e ì e r ì t o e f m e ì e r' ³ee efme×ebleemeeþer cegK³e Deme u³eeves uesHesÀye´s®³ee peeies®eer
keÀuHevee mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eeb®³ee celes, peeies®ee meceeJesMe Deens; mecepeuesueer peeiee,
mebkeÀefuHele peeiee DeeefCe jenC³ee®eer peeiee. ûenCe ke sÀuesueer peeiee leguevesves GefÎ<ì, þesme peeiesJej
DeJeuebyetve Demeles p³eeb®es ueeske À l³eeb®³ee owvebefove JeeleeJejCeele De e{Uleele. keÀefuHele peeiee cnCepes
peeies®³ee ceeveefmekeÀ yeebOekeÀecee® ee meboYe&. ³eele DeblejeU efJemeeojerkeÀjCes meceeefJe<ì Demeleer ue. ueeFJn mHesme cnCepes mecepeu³ ee peeCeeN³ee DeeefCe mebkeÀefuHele
kesÀuesu³ee peeies®es peefìue meb³eespeve. Deece®es owvebefove peerJeve DeeefCe m eeceeefpekeÀ mebyebOe ef peJeble peeies®³ee
meboYee&le Ie[leele. Menjer peeies®es GlHeeove, l³eele y eebOeuesues meeceeefpekeÀ meby ebOe Hegve©lHeeefole keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. lesJne uesHesÀye´smeeþer , ’Menje®e e nkeÌkeÀ ne j[C³ee®ee DeeefCe ceeieCeermeejKee Deens...
DeeefCe Menjer peerJevee®ee nkeÌkeÀ yeoueuee Deens.“
munotes.in

Page 51

51
M e n j e ® ³ e e D e e f O e k e À e j e c e O ³ e s M e n j e r j e f n J e e M e e b v e e oesve cetueYetle DeefOekeÀ ejeb®ee meceeJesMe Deens.
1) menYeeiee®ee nkeÌkeÀ DeeefCe 2) efJ eefve³eesiee®ee nkeÌkeÀ. Menjer peeies®³ ee GlHeeovemeboYee&le keÀesCel³eener
efveCe&³eeceO³es MenjJeemeer³eebveer Yeeie I³eeJes DeeefCe ceO³ eJeleea YetefcekeÀe efveYeeJeueer Heeefnpes Demee nkeÌkeÀeb®ee
nkeÌkeÀ keÀe³ece Deens. veeieefjkeÀeb®eer Yetefcek eÀe ceO³eJeleea DeeefCe Le sì Demeueer Heeefnpes.

n s e f v e C e & ³ e I e s C ³ e e ® e s k e À e c e jep³e (mLeeefvekeÀ, jep³e efkeÀbJee je<ì^er³e HeeleUerJejerue) DeeefCe
yengHe#eer³e mebmLee ([yu³etìerDees J ³ e e H e e j e f v e ³ e c e ) ® ³ e e m e n k e À e ³ ee&ves DemeeJes. efJeefve³eesiee®³ee
DeefOekeÀejeceO³es jefnJeeMeeb®ee Meejeref jkeÀ ÒeJesMe keÀjCes, J³ eeHe keÀjCes DeeefCe l³ee® ee JeeHej keÀjC³ee®es
DeefOekeÀej ³eeb®ee meceeJesMe Deens.

o g m e N ³ e e M e y o e l e , M e n j e r j e f n J e e Meebvee Menje®³ee peeiesle Meejer efjkeÀHeCes GHeefm Lele jenC³ee®ee
DeeefCe l³ee®³ee mebmeeOeveeb®ee JeeH ej keÀjC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. ue sHesÀye´s ³eeb®³ee c n C e C ³ e e v e g m e e j ,
efJeefve³eesie veeieefjkeÀebvee owvebefove peerJeveele Menjer peeies®ee `HetCe& DeeefC e HetCe& JeeHej' keÀj C³ee®ee DeefOekeÀej
oslees.

4.2 mLeueeblejCee®es vecegves : mLeueebleefjleeb®ee MenjebJe jerue DeefOekeÀej veekeÀejCes

4.2.1 SsefleneefmekeÀ meboYe& :
Y e e j l e e r ³ e G H e K e b [ e l e e r u e M e n j eb®ee Fefleneme FmeJeer mevee®³ee ef lemeN³ee MelekeÀe®³ee ceO³eYeeieer
Deens. efmebOet mebmke=Àleerleerue n[HHee DeeefCe ceesnv epeeso[es meejK³ee Menjeb®³ ee Go³eemen. DeMeer yejer®e
veJeerve Menjs Go³eeme Deeueer D eensle DeeefCe yeN³ee®e ÒeceeCeele Ieì Peeueer Deens. Menj Jee{er®eer
ieefleMeeruelee oMe&efJeles keÀer J³eeH eej Je JeeefCep³e keWÀês Demeuesu³ee meJe& MenjebceO³es mLeueeblej ne SkeÀ
cenÊJee®ee IeìkeÀ neslee. ns cenÊJeHetC e& DeeefLe&keÀ keÀe³e& mLeu eeblej DeeefCe mLeueebleefjleeb veer efìkeÀJetve þsJeues
vemeles. mLeueeblej keÀjC³eemeeþer DemebK³e IeìkeÀ peyeeyeoej Deensl e; J³eJemee³e, efMe#eCe, efJeJeen,
vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer DeeefCe mebIe
D e b l e i e & l e m L e u e e b l e j e c e g U s Y e e j l e e r ³ e M e n j e b ® ³ e e Jee{erme Je efJekeÀemeeuee neleYeej ueeieuee Deens.
Yeejleer³e jep³eIeìves®³ee Deveg®íso 12 ceO³es ®eUJeUer®es mJeeleb$³e D eeefCe Yeejlee®³ee nÎerle kegÀþsner
mLeeef³ekeÀ nesC³ee®es mJeeleb$³e ³ee®eer nceer osC³eele Deeueer Deens; lejermeg×e, veeiejer megefJeOee, Iejs,
mJe®ílee, Iej Je jespeieej ³ee megefJeOee GHeueyOe ve meu³eecegUs ne DeefOekeÀe j De[LeUe DeeCele Deens.
YeeefnkeÌkeÀebJejner ÒeefleyebOe Deens.

n e Y e s o Y e e J e Ò e J e e m e e r - e f J e j e s O eer YeeJeveebvee ye[ye[ keÀjCeeN³ee `c eeleer®³ee Heg$eeb®³ee YetefcekesÀ'
(Yetceer Heg$e) OeesjCee®³ee mJeªHeele Òe keÀì neslees. mLeueebleefjle iejerye Je DeefMeef#ele Deensle. ³eecegUs les
MeeskeÀjC³eele mLeueebleefjleeb®³ee efmLeleerkeÀ[s keWÀêefyebot DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

m L e u e e b l e j C e e v e s M e n j e ® ³ e e n k e Ì k e À e m e e þ e r ceO³eJeleea cegÎe GHeef mLele kesÀuee Deens.
mLeueebleefjleebmen Òel³eskeÀe meeþer Menjeves osT kesÀuesu ³ee HeÀe³eÐeeb®ee Deevebo IesC³ee®ee nkeÌkeÀ Deens. jeF&ì munotes.in

Page 52

52
ìt efmeìer ¢ef<ìkeÀesve mLeueebleefjl eeb®³ee Heefjefmleleer megOeejC³ee®ee Òe ³elve keÀjerle Deens DeeefCe veJe
GoejceleJeeoer DeeefLe&keÀ OeesjCee®³ee vekeÀejelcekeÀ HeefjCeecee®ee ÒeeflekeÀej keÀjC³eemeeþer veJeerve He³ee&³eer
¢ef<ìkeÀesve Òeoeve keÀjlees. Menj yeveef JeC³eele Menjer mLeueebleefjleeb®es cees uee®es ³eesieoeve ns osKeerue ceev³e
keÀjles.

4.2.2 mLeueeblej DeeefCe Me njeb®eer efveefce&leer :
M e n j e r k e À j C e e ® e e m e J e e & l e c e n Ê J e e ® e e I e ì k e À cnCepes mLeueeblej. Yeejleele peJeUpeJeU 31…
cnCepes®e ueeskeÀmebK³es®³ee SkeÀ le=l eer³eebMe Menjer Yeeieele jenleele. He@ve-Fbef[³ee mlejeJej megceejs 37
oMeue#e ueeskeÀ megceejs 800 Menjs Je MenjebceO³es Hemejuesues Deensle. Me njs DeeefCe Menjs SkeÀceskeÀebMeer
ÞesCeerye×HeCes pees[ueer iesu eer Deensle. Hejbleg ÒeecegK³eeves je<ì^er³ e DeLe&J³eJemLes®³ee mLeeefvekeÀ mebIeìvesle
DebleYet&le Deensle. Yeejleer³e DeLe&J³e JemLes®³ee mLeeefvekeÀ mebj®evesuee cegbyeF &, ®ewVeF& DeeefCe keÀesuekeÀelee ³ee
leerve yebojebveer DeekeÀej efouee Deens. 1911 ceO³es jep³ee®eer jepeOeev eer yeveu³eeveblej efouueerves ³ee
³eeoerle ÒeJesMe kesÀuee. ner Menjs SkeÀef$eleHeCes DeeHeeHe u³ee Òeebleele keWÀêefyebot le ³eej keÀjleele DeeefCe Deeblej-
ÒeeosefMekeÀ mLeueebleefjle Me njerkeÀjCee®³ee HeefjefmLeleerl e l³eeb®es Je®e&mJe Deens.

J e e { l ³ e e D e e e f L e & k e À J e e { e r m e n , û e e c e e r C e D eeefCe Menjer GlHeVee®eer HeeleUer, Jesleve DeeefCe
jespeieejeceOeerue ojemen Menjs DeeefCe Menjer keWÀêebceO³es mebHeÊeer keWÀef êle kesÀueer peele Deens. ner Òeef¬eÀ³ee
kesÀJeU ÒeeosefMekeÀ ¢<ìerves DeHeJeeoelcekeÀ veener le j Menjeleerue meeceeefpekeÀ DeeefCe mLeeefvekeÀ Òeef¬eÀ³ee
osKeerue Deens.

4.2.3 Debleie&le mLeueeblej : ì^@[ DeeefCe vecegvee :
Debleie&le mLeueebleje®³ee HeefjCeeceer Yeejle er³e Menjs Jee{le De ensle. 2009 ®³ee ceeveJe
efJekeÀeme efjHeesì&vegmeej, Deeble jje<ì^er³e mlejeJej peeCeeN³ee (294 oM eue#e) ueeskeÀebHes#ee l³eeb®³ee
osMeeleerue ÒecegKe efJeYeeieer³e meerceebkeÀve Deesueeb [CeN³eeb®eer mebK³ee peJeUH eeme ®eej Heì (740 oMeue#e)
nesleer.

De) Menjer Yeeieele mLeueeblej :
Y e e j l e e l e e r u e M e n j e r u e e s k e À m ebK³ee PeHeeìîeeves J ee{ueer Deens. meve 1961 ceO³es ns ÒeceeCe 79
oMeue#e SJe{s nesles D eeefCe 2011 ceO³es les 377 oMeue#e ne sles. 2030 He³e¥le ns ÒeceeCe 600
oMeue#e nesC³ee®eer Meke̳elee Deens. M e n j e r Y e e i e e l e m L e u e e b l e j oj e l e P e euesueer Jee{ ner DeefuekeÀ[®³ee
JeDeveewHe®eeefjkeÀ #es$eele keÀece kesÀues Deens.

ye) nbieeceer DeeefCe le elHegjles mLeueeblej :
m L e u e e b l e e f j l e J ³ e e q k e Ì l e J e e e f < e&keÀ DeeOeejeJej l³eeb®³ee jenl³ee peei esHeemetve ogyeUîee nbieeceele
DeuHe keÀeueeJeOeermeeþer peeleele. Deve skeÀ DeY³eeme Demes metef®ele keÀjleel e keÀer Devegmetef®e le peeleer DeeefCe
peceeleer ³eemeejK³ee meeceeefpekeÀ-De eefLe&keÀ¢<ìîee Jebef®ele ieìele D eeefCe iejerye Deeef Ce Yetefcenerve
cepegjebceO³es nbieeceer efkebÀJee l eelHegjles mLeueeblej peemle nesles.

munotes.in

Page 53

53
4.2.4 mLeueebleefjleebve e JeieUCes DeeefCe Deef OekeÀej veekeÀejCes :
m L e u e e b l e j e ® e s D e L e & J ³ e J e m L e s ® e s D e H e e j H e À e ³ e o s D e e n s l e . m L e u e e b l e j Þ e c e M e k e Ì l e e r ® e e r S k e t À C e
GlHeeokeÀlee Jee{efJeles DeeefCe keÀecei eej yeepeejHesþsleerue leHeÀeJele keÀc eer keÀ©ve, DeefleefjkeÌle HewMeeb®³ee
#es$eeHeemetve letì Demeuesu³ee Yeeieel e keÀeceieej mLeeveebleefjle keÀjles. mLeueebleefjle veJeerve keÀewMeu³es
DeeefCe veeefJeC³eHetCe& He×l eer DeeCeleele DeeefCe peesKeerce IesC³eem e le³eej Demeleele, pe s mLeeefvekeÀ efYeVe
Deensle. yejs®e ÒekeÀjCeebceO³es ceeuek eÀ mLeueebleefjleebmeesyele keÀece ke ÀjC³eeme ÒeeOeev³e osleele keÀejCe les
keÀ<ìkeÀjer, efMemleye× DeeefCe efve<þgj Deensle DeeefCe Gl Heeove Ke®ee&le keÀHeele ke sÀu³eecegUs l³eebvee keÀceer
ceesyeouee efceUt MekeÀlees.

mLeueebleefjleebveer Menjeleerue m eebmke=ÀeflekeÀ peerJeveele efJeefJeOe lee DeeCeC³eemeeþer ³eesieoeve efoues
Deens. Menje®³ee J³eeHeej DeeefCe J³ eeHeejele iegpejeleer, ceejJee[er Deeef Ce HeejMeer ³eem eejK³ee J³eeHeejer
mecegoe³ee®es ³eesieoeve veekeÀejlee ³esCeej veener. HejÒeeblee r³eebveer l³eeb®³ee Iejer Hegv ne Hewmes HeeþefJeues. ns
oMe&efJeles keÀer mLeueeblej kesÀu³ee ves kesÀJeU iebleJ³eJemLeeve®e veJns lej l³eeb®³ee GlHeÊeer®³ee ÒeosMeelener
HeÀe³eoe neslees.

M e n j e ® e e ( v e e k e À e j u e e p e e C e e j e ) n k e Ì k e À , e f J e M e s < e l e: iebleJ³emLeeveebceOeer ue mLeueebleefjleebyeÎue
Jee{l³ee YeeJeveeb®³ee meboYee&le mece petve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Yeejl eele, mLeueeblej ke ÀjCeeN³eebefJe©×
yeefnYeeefjepekeÀer³e ye®eeJeeceO³es MenjekeÀ[s ³esCeeN³ee mLeueebleefjleebvee peesjoej HeCes vekeÀej osC³eele Deeuee Deens.

m L e u e e b l e e f j l e u e e s k e À k e À e c e i e e j yeepeejHesþsleerue DeefveefM®eleles me YesoYeeJe keÀjleele, YesoYeeJe
DeeefCe efnbmee®eeje®ee meecevee keÀjleele, Deejesi³eemeeþ er peesKeerce Iesleele DeeefC e vewmeefie&keÀ DeeHeÊeeR®ee
OeeskeÀeosKeerue Demelees.

m L e u e e b l e j k e À j C e e N ³ e e b c e O ³ e s Menjeleerue DeesUKe Heg jeJee DeeefCe JeemleJ³ee® ee HegjeJee osKeerue
vemelees. l³eeb®³ee meceeJesMe eme ne ceesþe De[LeUe Deen s keÀejCe l³eeb®³ee celeoejeb®³ ee ³eeoerle meceeJesMe
nesT MekeÀle veener. l³eecegUs l³eebvee celeoevee®ee cetueYetle DeefOekeÀej efceUt MekeÀle veener. efveJeemeer HegjeJee
vemeCes cnCepes l³eebvee yeBkeÀ Keeles GIe[C³eeHeemetve, jsMevekeÀe[& efkebÀ Jee [^e³eefJnbie uee³emevme IesC³eeme
JeieUC³eele Deeues Deens. vegkeÀl³ee® e Peeuesu³ee ³etDee³e[er (³egefvekeÀ De e³e[WefìefHeÀkesÀMeve) ÒekeÀuHeele
efveJeemeer HegjeJeeosKeerue Deens.

m L e u e e b l e e f j l e e b v e e e f c e U C e e N ³ee jepekeÀer³e DeefOekeÀeje®ee vekeÀej Menjeleerue Iejeb®³ee
DeefOekeÀeje®³ee vekeÀejeMeer pees[uee iesu ee Deens. yengleskeÀ mLeueebleefjjebveer PeesHe[HeÆîeebceO³es DeeefCe iejerye
DeefleHeefjef®ele Yeeieele jentve ns ue #eele Iesle l³eebvee mJeemLe DeeefCe Dec eeveJeer³e HeefjefmLeleer®ee meecevee
keÀjeJee ueei ele Deens.

H e g © < e e b m e e s y e l e M e n j e l e ³ e s C e e N ³ e e c e e f n u e e b v e e JeieUC³ee®ee peemle OeeskeÀe Demelees. ceefnuee
yeebOekeÀece keÀeceele, Iejiegle er efkebÀJee owvebefove keÀece keÀjleele. Heg© peeleele. l³eebvee efHeC³ee®es HeeCeer, keÀecee®³ee efþkeÀeCeer M e e w ® e e u e ³ e e ® e e r m e g e f J e O e e e f ceUC³eeme keÀceer efkebÀJee
ÒeJesMe Deens DeeefCe ueQefiekeÀ íU nesC³ee®ee OeeskeÀe D e e n s . m L e u e e b l e e f j l e e b ® ³ e e c e g u e e b v e e M e e U s l e Ò e J e s M e munotes.in

Page 54

54
efceUefJeCes keÀþerCe Demeles DeeefC e YeeDemeu³eeves l³eebvee ef Me#eCee®ee nkeÌkeÀ veek eÀejuee peele Deens.

4.2.5 mLeueebleefjleeb®eer DebleYee&Jee®eer DeeJneves :
J e e b e f M e k e À O e ´ g J e e r k e À j C e Ò e e f ¬ e À ³ e e DeeefCe mLeueeblej Òeef¬eÀ³eskeÀ[s veke ÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve ³eecegUs
mLeueebleefjleebvee JeieUC³eemeeþer keÀe³e & kesÀues Deens. ³ee ceeveefmekeÀlesves o s M e e ® ³ e e e f J e k e À e m e O e e s j C e e b c e O ³ e s
mLeueeblej keÀjC³ee®³ee cegK³e ÒeJeenele De[LeUe De eCeuee Deens. ns ue#eele þsJeues Heeefnpes keÀer
mLeueebleefjleeb®³ee mece eJesMeecegUs veeieefjkeÀlJe Je e{efJeC³eeme ceole nesF&ue, mJ eeleb$³ee®³ee ef#eeflepes®es
efJemleej nesF&ue DeeefCe ce eveJeer nkeÌkeÀebJej mecele s®eer Je efJeMJeemee®eer YeeJ evee efvecee&Ce nesF&ue.

De) HejÒeebleer³eebyeÎue mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve efvecee&Ce keÀjCes :
mLeueeblej DeeefCe mLeueebleefjleebkeÀ[s mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìk eÀesve efvecee&Ce keÀjCes DeeefCe Menj
yeveefJeC³eele l³eeb®³ee ³eesieoevee®es cetu ³eceeHeve keÀjCes ner SkeÀ oerIe& Òeef ¬eÀ³ee Deens, Hejbleg leer DeeJeM³ekeÀ
Deens. ³eecegUs Menjele l³eeb®ee meeceeefp ekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ me ceeJesMee®ee ceeie&
ÒeMemle nesF&ue.

ye) Menj efve³eespeve DeeefCe mLeueebleefjle :
M e n j e f v e ³ e e s p e v e n s J e e m l e J e v e e n e r . m e J e & M e n jeb®³ee mecem³ee Je mebkeÀìe ®ee oesefouee peelees, p³eecegUs l³eeb®³eeefJe©× Ü s < e D e e e f C e e f n b m e e n e s l e s . M e n jemeeþer pejer SkeÀ ceemìj Hue@ve
Demesue lejerner, les meJe&meceeJesMekeÀ veener, keÀejCe ceemìj Hue@ve leebef$ekeÀ¢ <ìîee le³eej Deens DeeefCe
veeskeÀjMeenerves veeieefjkeÀeb®³ee DeuHe menYeeiee®eer keÀuHe vee kesÀueer Deens. efmeìer ìt [sJnueHeceWì jCeveerleer
cnCetve meJe&meceeJesMekeÀ yeveJe tve ceemìj Hue@ve®³ee le³eejer me boYee&le jeF&ì ìt efmeìer He×le
ueeskeÀMeenerkeÀjCe keÀjsue. ³eecegUs kesÀJeU Menjeleerue jefnJeeMeeb®es (Deeef Ce mLeueebleefjle) nkeÌkeÀ ue#eele
IesC³ee®eer mebOeer®e efceUt MekeÀueer v e e n e r l e j l ³ e e b ® ³ e e i e j p e s v e g m e e j M e nj yeoueC³ee®es l³eeb®es DeefOekeÀej
osKeerue GHeueyOe nesT MekeÀues Deensle.

keÀ) mLeueeblej DeeefCe ÒeMeemeve :
M e n j e l e e r u e J e e { l e e r i e g v n s i e e j e r DeeefCe keÀe³eoe Je megJ³eJemLes®³ee mecem³esmeeþer mLeueebleefjleebvee
vesnceer®e oesDeensle keÀejCe l³eeb®eer DeesUKe DeeefCe Menjer veeieefjk eÀlJeeme meceeJesMe veener . mLeeefvekeÀ mJe³ebmesJeer
mebmLeeb®eer mLeueebleefjleeb®eer efveJ eemeer efmLeleer ÒeceeefCele keÀjC³eemeeþer JeeHejueer peeT MekeÀles, p³eecegUs
jsMeve keÀe[&, yeBkeÀ Keeles Fl³eeo er Flej megefJeOeebceO³e s ÒeJesMe megueYe nesT Me kesÀue. Demes kesÀu³eeme
HejÒeebefle³eebvee Menjer veeieefjkeÀlJe efceUC³ee®eer megefJeOee efceUles.

[) mejkeÀejer OeesjCes DeeefCe keÀe³e&¬eÀce :
m L e u e e b l e j C e D e e e f C e m L e u eebleefjleeb®³ee nkeÌkeÀeb®³ee mebj# eCee®ee cegÎe mejkeÀejer OeesjCeebkeÀ[s
ogue&#e Peeuee Deens DeeefCe l³eebvee ceev³elee efceUeueer veener. DekeÀjeJ³ee DeeefCe yeejeJ³ee -Heb®e Jeeef³eespeveebmeejK³ee OeesjCeelcekeÀ om leSsJepeebveer mekeÀejelcekeÀ ÒekeÀe jele Menjer meb¬eÀceCeeb®es cenÊJe
DeesUKeues Demeues lejer, mLeueeblej ke ÀjC³ee®³ee cegÐee®ee meboYe& veener.
munotes.in

Page 55

55
M e n j e r e f J e k e À e m e n e Y e e j l e e l e e r ue jep³ee®ee efJepeJeenjueeue vesn© veeiejer vetleveerkeÀjCe DeefYe³eeve (pesSveSve³etDeejSce) DeeefCe jepeerJe ieebOeer DeeJeeme
³eespevee (DeejSJee³e) ner Me njer ieefjyeeb®³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer cenÊJeHetCe& HeeJeu es Deensle, Hejbleg
efJeMes2000 veblej Deeuesu³ee meJe& ueeskeÀ PeesHe[HeÆer HegveJe&meve keÀe³e &¬eÀceebleie&le jenC³ee®ee nkeÌkeÀ
ieceeJeleerue. ns Menjer OeesjCes DeeefCe keÀe³e&¬eÀce mLeueebleefjleeb yeÎue YesoYeeJe ke ÀjC³ee®³ee He×leer
oMe&efJeleele.

4.2.6 OeesjCeebleie&le efMeHeÀejme :
Ò e L e c e l e : O e e s j C e e f v e c e e & l ³ e e b v e e r n s D e e s U K e C e s DeeJeM³ekeÀ Deens keÀer efJe keÀeme Òeef¬eÀ³ee DeeefCe
mLeueeblej neleele neleYeej ueeJele Deen s. cnCetve, mejkeÀejves Debleie&le mLeueeblej megueYe DeMeer OeesjCes
le³eej kesÀueer Heeefnpesle. Menj efve³eespeve Deeef Ce Menj efJekeÀemee®³ee De peW[e®³ee HeeleUerJej ³ee
efJemLeeefvekeÀ HeeleUerJej SkeÀef$ele keÀ jC³eemeeþer mejkeÀejves meJe & Òe³elve kesÀues Heeefnpesle. ³eemeeþer OeesjCe
efveefce&leer®ee keÀejYeej Demeuesu³ee mejkeÀejer mebmLe ebceO³es ceesþîee ÒeceeCeele ¢ef<ìkeÀesve yeoueC³ee®eer
DeeJeM³ekeÀlee Deens.

M e n j l e ³ e e j k e À j C ³ e e l e H e j Ò e e b e f l e ³ e e b ® e s k e À m es ³eesieoeve Deens ³ee® eer Deble¢&ef<ì DeeefCe
SsefleneefmekeÀlee mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. osMee®³ee ueebyeer DeeefCe ªboe rJe©ve Menjele mLeueeblej
keÀjCeeN³ee DeveskeÀ mecegoe³eeb®³ee JesieJ esieUîee ³eesieoeveecegUs cegbyeF& Deep e Deens. ³ee meceepeebvee efkeÀl³eskeÀ
Yeeieebletve Me$eglJe DeeefCe ÒeeflekeÀej menve keÀjeJ ee ueeieuee. ner HeefjefmLel eer megueYe keÀjC³eemeeþer
mLeueebleefjleebveer DeeefCe mLeeefvekeÀ mecegoe³eeceOeerue ojer otj keÀjC³eemeeþer Menjeleerue keÀe³e&MeeUe,
HeefjmLeueebleefjleeb®³ee ³eesie oeveeJej ÒekeÀeMe ìekeÀC es DeeJeM³ekeÀ Deens.

o g m e j s c n C e p e s , 1 2 J e e r - H e b ® eJeeef³eespevee ³eemeejK³ee OeesjCeelcekeÀ keÀeieoHe$eebceO³es mLeueeblejCee®es cetu³e Dees UKeues Heeefnpes DeeefCe
mLeueebleefjleeb®³ee ef ®eblee ³ee Hee@efuemeer keÀeieoHe$eebceO³e s meceeefJe<ì kesÀu³ee Heeefnpesle.

e f l e m e N ³ e e b o e , m e J e & m e c e e J e s M e k e À M e n j e ® e s ognsjer DeeOeejmlebY e Demes Deensle.
1) Menj ÒeMeemevee®es u eeskeÀMeenerkeÀjCe DeeefCe
2) efveCe&³e IesC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esle mLeu eebleefjleeb®ee jepekeÀ er³e meceeJesMe.

n k e Ì k e À e b J e j D e e O e e e f j l e ¢ e f < ì k e À esve mJeeleb$³e DeeefCe ceeveJeer efJe keÀemee®³ee ³egieele ÒeJesMe keÀjsue
DeeefCe mLeueebleefjlee®ebs keÀu ³eeCe keWÀêmLeeveer Demesue.

4.3 efve
m J e e l e b $ ³ e D e e e f C e c e e v e J e e r e f J e k e À e mee®es ef®evnkeÀ cnCetve efveCe&³e Ie sleevee mLeueebleefjlee bveer Iesleuesuee
nkeÌkeÀ cnCepes Menje®³ee DeefOekeÀejeefJe

Page 56

56
SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens, efJeMe smLeueeblej keÀjC³ee®³ee ieleerMeeruelesk eÀ[s HeÀejmes ue#e efoues peele v eener. mLeueebleefjleebveer Menje®³ee
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ ueB[mkesÀHeceO³es ³eesieoe ve efoues. Yeejleer³e
jep³eIeìvee ner osMeeleerue ®eUJeUer®³ ee DeefOekeÀeje®eer nceer osles. leje rmeg×e, veeiejer megefJeOee, Iejs,
mJe®ílee, Iej Je jespeieej ³ee megefJeOee GHeueyOe ve meu³eecegUs ne DeefOekeÀe j De[LeUe DeeCele Deens.
Menjer ÒeMeemevee®es ueeske ÀMeenerkeÀjCe keÀjC³ee®eer Deee fCe Menjer peeies®³ee efv eefce&leerle meJe& Menjer
jefnJeeMeeb®eer ceO³eJeleea Yetefc ekeÀe DemeCeeN³ee ³egieele ÒeJesM e keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

4.4 meejebMe

v e J e - G o e j p e e i e e f l e k e À H e g v e & j ® e v e e v e s u e e s k e À M eener veeieefjkeÀebvee Jebef®ele þsJeues Deens.
keÀpe&cegkeÌleer®³ee Òeef¬eÀ³es®ee DeLe& Demee Deens keÀer SKeeÐeeme DeefOekeÀej Je megefJeOee Jebef®ele keÀjCes;

M e n j e ® ³ e e D e e f O e k e À e j e c e O ³ e s M e n j e r j e f n J e e M e e b v e e oesve cetueYetle DeefOekeÀe jeb®ee meceeJesMe Deens.
1) menYeeiee®ee nkeÌkeÀ
2) efJeefve³eesiee®ee nkeÌkeÀ

j e F & ì ì t e f m e ì e r n e m e O ³ e e ® ³ e e m e c e m ³ e e b J e j e r u e D e beflece meceeOeeve veener. Hejbleg veJeerve Menjer
jepekeÀejCeele jenC³ee®eer mebOeer D eens. efJeMesMenje®³ee nkeÌkeÀemeeþer ceO³eJeleea ce gÎe GHeefmLele kesÀuee D eens. mLeueebleefjleebmen Òel³eskeÀemeeþer Menjeves
osT kesÀuesu³ee HeÀe³eÐeeb®ee Deev ebo IesC³ee®ee nkeÌkeÀ Deens.

D e b l e i e & l e m L e u e e b l e j e ® ³ e e H e e f j C e e c e e r Y eejleer³e Menjs Jee{le Deensle. mLeueebleje®es
DeLe&J³eJemLesme DeHeej HeÀe³eos Deensle. mLeueeblej Þece MekeÌleer®eer SketÀCe Gl HeeokeÀlee Jee{efJeles DeeefCe
keÀeceieej yeepeejHesþsleerue leHeÀeJe le keÀceer keÀ©ve, Deefleef jkeÌle HewMeebb®³ee #es$eeH eemetve letì Demeuesu³ee
Yeeieele keÀeceieej mLeeveebleefjle keÀjles.

J e e b e f M e k e À O e ´ g J e e r k e À j C e Ò e e f ¬ e À ³ e e DeeefCe mLeueeblej Òeef¬eÀ³eskeÀ[s veke ÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve ³eecegUs
mLeueebleefjleebvee JeieUC³eemeeþer keÀe³e& kesÀues Deens. mejkeÀej®³ ee OeesjCeebveer mLeueeblej DeeefCe
mLeueebleefjleeb®³ee DeefOekeÀ ejeb®³ee mebj#eCee®ee cegÎe ogue &ef#ele kesÀuee Deens DeeefCe l³eeuee ceev³elee efoueer
veener.

m L e u e e b l e e f j l e e b v e e j e p e k e À e r ³ e , DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, meebmke=Àe flekeÀ DeeefCe mLeeefvekeÀ HeeleUerJej
SkeÀef$ele keÀjC³eemeeþer mejkeÀejves meJe& Òe³elve kesÀues Heeefnpesle. ³e emeeþer OeesjCe efveefce&leer®ee keÀejYeej
Demeuesu³ee mejkeÀejer mebmLeebceO³es ceesþîee ÒeceeCeele ¢ef<ìkeÀesve yeou eC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.




munotes.in

Page 57

57
4.5 ÒeMve

1) `jeF&ì ìt o efmeìer' efJe2) Menje®ee nkeÌkeÀ veekeÀejC³ee®³ee meboYee&le mLeueeblej keÀjC³ee®³ ee He×leeR®es Hejer #eCe keÀje.
3) MenjekeÀ[s Lesì mLeueebleefjleebMee r mebyebefOele OeesjCeeb®³ee efMeHeÀejm eeR®es leHeMeerueJeej JeCe&ve keÀje.

4.6 meboYe&ûebLe

 Purcell Mark (2002): ‘Excavating Lefebvre: The right to the city and
its urban politics of the inhabita nt’, In GeoJournal 58: 99-1088,
Kluwer Academic Publishers.
 Bhagat, Ram (2011) : Migrants’ (Denied) Right to the City
 https://www.researchgate.net/publ ication/234169322_Migrants'_Denie
d_Right_to_the_City









munotes.in

Page 58

58
5
Deejesi³ee®ee DeefOekeÀej
(ceefnuee DeeefCe yeeuekesÀ ³eeb®³ee meboYee&le)

IeìkeÀ j®evee :

5.1 GefÎ<ìs
5.2 ÒeemleeefJekeÀ
5.3 Deejesi³ee®ee DeefOekeÀej (Deeblejje<ì^er³e efkebÀJee peeieeflekeÀ ¢ef<ìkeÀesve)
5.4 Yeejlee®³ee meboYee&le Deejesi³ee®ee DeefOekeÀej
5.5 Yeejleer³e Meemevee®es keÀe³e&¬eÀce (yeeuekeÀe®es Deejesi³e DeeefCe efJekeÀeme)
5.6 Deejesi³ee®es DeefOekeÀej - ceefnuee
5.7 meejebMe
5.8 HeeefjYeeef5.9 mejeJeemeeþer ÒeMve
5.10 meboYe& ûebLe

5.1 GefÎ<ìs

³ e e I e ì k e À e ® ³ e e D e Y ³ e e m e e v e b l e j D e e H e u ³ e e u e e -
 Deejesi³ee®³ee DeefOekeÀeje®³ee ¢ef<ìkeÀesv ee®eer efJeÐeeL³ee&me DeesUKe nesF&ue.
 Deejesi³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve ceefnuee DeeefCe yeeuek eÀeb®es DeefOekeÀej mecepetve ³esleerue.
 ceefnueeb®³ee Deejesi³ee®³ee DeefOekeÀ ejemeeþer®³ee Deeblejje<ì^e r³e MeeMJeleer efkebÀJe e nceeR®es DeekeÀueve
nesF&ue.

5.2 ÒeemleeefJekeÀ

J e i e & , o s M e D e e e f C e e f u e b i eYeeie, Je³e ³ee J³eefleefjkeÌ le Deejesi³e ns Òel³eskeÀ c eeveJee®ee cenÊJee®ee Yeeie
Deens. meceepee®ee meom³e cnCetve, SkeÀ veeieefjkeÀ cnCetve J³ekeÌleeruee keÀe ner DeefOekeÀej efouesues Demeleele.
meceepee®ee meom³e cnCetve Deejesi³ee®es DeefOekeÀej ne S k e À c e n Ê J e e ® e e Y e e i e D e ens. Òemletle ÒekeÀjCe
je<ì^er³e DeeefCe Deeblejje<ì^er³e mlejeJ ejerue Deejesi³eeMeer mebyeb efOele efJeefYeVe DeefOeke Àejeb®³ee DeekeÀueveeJej
ÒekeÀeMe ìekeÀuee Deens. ns ÒekeÀjCe ®e ej GHeIeìkeÀeceO³es efJeYeeieues Deens.
munotes.in

Page 59

59
1) Deeblejje<ì^er³e keÀjejveeces / peeefnjveeces ³ee ¢ef<ìkeÀesveel etve Deejesi³ee® es DeefOekeÀej
2) Deejesi³ee®³ee DeefOekeÀeje® ee Yeejleer³e ¢ef<ìkeÀesve
3) ceefnueebmeeþer®³ee Deejesi³ee®³ee DeefOekeÀeje®eer Deeblejje<ì^er ³e DeeefCe Yeejleer³e ®eewkeÀì
4) yeeuekeÀeb®³ee Deef OekeÀejeb®eer Deeblejje<ì^er³e DeeefCe Yeejleer³e ®eewkeÀì

® e u e e D e e l e e H e e f n u e e e f J e Y e e i e DeeHeCe meefJemlej Heent³eele -

5.3 Deejesi³ee®ee DeefOekeÀej (Deeblejje<ì^e r³e efkebÀJee peeieef lekeÀ ¢ef<ìkeÀesve)

5.3.1 peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvee (WHO) :
peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvee ner meb³egkeÌle je<ì^ mebIee®eer meom³e Deens. efle®eer Ieìvee 7 SefÒeue
1948 jespeer DeefmlelJeele Deeu eer. l³eeÒeceeCes Deejesi³e cnCepes HeÀkeÌ le jesie efkebÀJee DeMekeÌlelee ³eeb®ee
DeYeeJe vemetve meceûe MeejerefjkeÀ, ceevee fmekeÀ Je meeceeefpekeÀ megefmLeleer ne s³e. keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee JebMe,
Oece& DeeefCe jepekeÀer³e efve<þe, Deeef Le&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ YesoYeeJee efMeJee³e Òel³eskeÀ ceeveJeeuee G®®e
Òeleer®es iegCeJeÊeeHetCe& Deejesi³e efceUCes ne l³ee®ee cegu eYetle DeefOekeÀej Deens. Meeblelee DeeefCe megjef#elelee
mebHeeove keÀjC³eemeeþer meJe& ueeskeÀeb® es Deejesi³e ns cegueYetle Deens. m eeLeer®³ee jesieeb®es efve³eb$eCe DeeefCe
Deejesi³eeme ®eeuevee osC³eeceO³es efJeefYeVe osMeele Demeceev e efJekeÀeme efomelees efJeMes< ele: meebmeefie&keÀ Deepeej
ner SkeÀ meeceev³e peesKeerce Deens. peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvee cnCeles ke Àer, Deejesi³e ns kesÀJeU MeejerefjkeÀ
HeefjefmLeleerMeer®e mebyebefOele vemeles lej ceeveefmekeÀ megefmLeleer Meer ner mebyebefOele Demeles.

5.3.2 ceeveJe DeefOekeÀeje®ee peeieeflekeÀ peeefnjveecee (UDHR) (1948) :
ceeveJe DeefOekeÀeje®³ee peeieefleke À peeefnjveec³eeceOeerue keÀuece 25 ®ee meboYe& ne Deejesi³eeMeer
mebyebefOele Deens l³eevegmeej -

1) Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee Je l³ee®³ee kegÀìtbyeeuee He³ee&Hle Deejesi³e ceevek esÀ DeeefCe megefmLeleermen peerJeve
peieC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. l³eece O³es DeVe, Jeñe, efveJeeje DeeefCe JewÐekeÀer³e megÞetDeeJeM³ekeÀ meeceeefpekeÀ mesJ ee DeeefCe yesjespeieejer, DeepeejerHeCee, efoJ³eebiel ee, efJeOeJeeHeCe DeeefCe
Je=×eHekeÀeUele megj#es®ee DeefOekeÀej DeeefCe Flej G H e e f p e e f J e k e s À ® e e D e Y e e J e DemeC³ee®³ee keÀeUele
megj#es®ee DeefOekeÀej ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
2) ceele=lJe DeeefCe yeeueHeCe ³eeb®e er efJeMesDeOeesjsefKele kesÀues Deens. meJe& yeeuekeÀebvee ceie l³eeb ®ee pevce efJeJeenelebie&le De mees efkebÀJee efJeJeenyee¿e
Demees le³eebvee meceeve meec eeefpekeÀ mebj#eCe Demesue.

5.3.3 meJe& ÒekeÀej®³ee JeebefMeke À YesoYeeJee®es efveceg&ueve keÀjC³ eeyeeyele®ee Deeblejje<ì^er³e
keÀjejveecee (1969) :
ceOeerue keÀuece 5 (IV) vegmeej Òel³eskeÀ J³ekeÌleerme meeJe&peef vekeÀ Deejesi³e JewÐek eÀer³e megÞetmeeceeefpekeÀ megj#ee DeeefCe meeceeefpe keÀ mesJeeb®ee DeefOekeÀej Deens.
munotes.in

Page 60

60
5.3.4 DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ DeefOeke Àeje®eer Deeblejje<ì^er³e meveo
(1976) :
c e O e e r u e k e À u e c e 7 D e e j e s i ³ e e M e e r m e byebefOele ®e®ee& keÀjle s. megjef#ele DeeefCe efvejesieer keÀecee®³ee
efmLeleerme les DeOeesjsefKele keÀjles DeeefCe l³ee®ey ejesyej keÀuece 12 meg×e keÀecee®³ee mebyebOeer keÀener
IeìkeÀebJej ÒekeÀeMe ìekeÀl es les KeeueerueÒeceeCes,

De) pevceoj, DeYe&keÀ ce=l³etoj keÀceer keÀjC³eemeeþer DeeefCe yeeuekeÀeb®³ee meg¢{ efJekeÀemeemeeþer lejletoer
keÀjCes iejpes ®es Deens.
ye) DeewÐeesefiekeÀ mJe®ílee DeeefCe He³ee&JejCee®³ee meJe& IeìkeÀebceO³es me gOeejCee Ie[Jetve DeeCeu³ee
Heeefnpesle.
keÀ) meeLeer®es Deepeej, mLeeefveke À Deepeej, J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe Fl ej DeepeejebJej efve³eb$eCe DeeefCe
GHe®eej Je ÒeefleyebOeemeeþer De®etkeÀ HeeJeues G®eueuee r Heeefnpesle.
[) meJe& ÒekeÀej®³ee JewÐekeÀer³e mesJee DeeefCe Deepeejer HeefjefmLeleerleerue ueeskeÀebkeÀ[s ue#e osC³ee®eer nceer
osCeejer HeefjefmLeleer efvecee& Ce keÀjCes iejpes®es Deens.

J e j e r u e l e j l e t o e r e f M e J e e ³ e l e s L e e r u e k e À e n e r F l e j ñeesle ner Deejesi³ee®³ee DeefOekeÀejeyeÎue ®e®ee&
keÀjleele.
 efveJee&efmeleeb®³ee efmLeleer Meer mebyebefOele keÀjej
 meJe& mLeueeblej ÞeefcekeÀ DeeefCe l³eeb ®³ee kegÀìtbyee®es meom³e ³eeb®³ee mebj#eCee®es DeefOekeÀej ³eeJejerue
Deeblejje<ì^er³e keÀjejveecee.
 DeeCeeryeeCeer DeeefCe ³eg×pev³e efmLeleerle ceefnuee DeeefCe yeeuekesÀ ³eeb ®es mebj#eCe
 kewÀÐeeb®³ee JeeieCetkeÀ ermeeþeR®eer ÒeceeefCele efkeÀceeve efve³ece
 ceeveefmekeÀ¢<ìîee cebo J³ekeÌleerb®es DeefOekeÀej ³eeJejer ue peeefnjveecee.
 efoJ³eebie J³ekeÌleeR®es DeefOe keÀej ³eeJejerue peeefnjveecee
 S[dme ©iCeeb®es DeefOekeÀej ³eeJejerue peeefnjveecee

5.3.5 ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e efveJeejCe ³eeJejerue Deeucee-Deeìe®ee peeefnjeveecee, (1978) :
1978 ceO³es ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³ee Jej Deeucee Deeìe HeefjDeejesi³e ns GefÎ<ì þjefJeC³eele Deeues. l³eevegmeej pei eeleerue meJe& ueeskeÀebvee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ
GlHeeokeÀ Dee³eg<³e peielee ³esC³eemee þer meve 2000 He³e¥le Deejesi³ee®eer ef keÀceeve HeeleUer ieeþt osCes ns
GefÎ<ì þjefJeC³eele Deeues.





munotes.in

Page 61

61
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :
1) peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìves® eer Deejesi³ee®eer J³eeK³ee efuene.







2) Deejesi³ee®³ee DeefOekeÀeje®ee r ®e®ee& keÀjCeeN³ee keÀener ñ eesleeb®eer veeJes efuene.








5.4 Yeejlee®³ee meboYee&le Deejesi³ee®es DeefOekeÀej

³ e s L e e r u e k e À e n e r k e À u e c e s D e e j e s i ³ e e m e byebOeer ®e®ee& keÀjleele. ueeskeÀeb®³ ee megefmLeleerMeer mebyebefOele keÀener
cenÊJee®³ee IeìkeÀebmeeþer jep³eeb® eer meg×e peyeeyeoejer Deens. l³eec eO³es HeeCeer, mJe®ílee, oJeeKeeves,
ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e keWÀês, ceefnuee DeeefCe yeeue efJeke Àeme, IevekeÀ®eje J³eJemLeeH eve, keÀÊeueKeeves DeeefCe
keÀele[er keÀceefJeC³ee®es GÐeesie ³eeJejerue efve³e ceve Fl³eeoer iees<ìeR®ee meceeJesMe neslees.

Deejesi³e DeeefCe jep³ee®eer ceeie&oMe&keÀ leÊJes :
Y e e j l e e r ³ e j e p ³ e I e ì v e s ® ³ e e Y e e i e ® e e j c e O ³ e s k e À e n e r k e À u e c e e b ® ³ e e Ü e j s jep³eeb®eer keÀle&J³e
DeOeesjsefKele kesÀueer Deensle.

 keÀuece 38 jep³eeves ueeskeÀkeÀu³eeCekeÀejer jep³eefvecee&Ce keÀjC³eemeeþer Je mebJeOe&veemeeþer meeceeefpekeÀ
J³eJemLee ÒemLeeefHele keÀjCes.
 keÀuece 38 (e) ns keÀeceieejeb®³ee De ejesi³ee®³ee mebj#eCeeMeer mebyebefOele Deens.
 keÀuece 41 efJeMesmejkeÀej®es keÀle&J³e Deens.
 keÀuece 42 ceele=lJe mees³eermegefJeOes®³ee D eeOeejs ceelee DeeefCe DeYe&keÀe® ³ee Deejesi³ee®³ee mebj#eCe keÀjCes
ner jep³ee®eer ÒeeLeefcekeÀ peyeeyeoejer Deens.
 keÀuece 47 peveles®³ee jenCeerceevee®ee opee& DeeefCe Heespeyeeyeoejer Deens. munotes.in

Page 62

62
5.4.1 meeceeefpekeÀ Deej esi³ee®ee DeefOekeÀej :
m e e c e e e f p e k e À D e e f O e k e À e j n s S ® eDee³eJner / S[dme jesieeves ûemle J³ekeÌleeruee l³ee®³ee owvebefove
peerJeveele DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee YesoYeeJ eeuee meeceesjs peeJes ueeieles. l³eebvee DeefYeJ³ekeÌle ke Àjleele. jespeieej
DeeefCe mesJesceOeerue YesoYeeJeeefJejes Oeer DeMee J³ekeÌleeRvee v³ee³eeue³eeves mebj#eCe ef oues Deens. Hejblet,
S®eDee³eJner J³ekeÌleeR®³ee Deejesi³ee®eer m e c e m ³ e e n e r v e J e e r D e e n s D e e e f Ce v³ee³eoevee®³ee #es$eele veJ³eeves
Go³eeme ³esCeejer Deens. Yeejleeleerue S®eDee³eJner S[dm e®³ee cegÐeebJejerue Heefnuee r ³eeef®ekeÀe ner uegmeer
[ermegpee efJe©× ieesJee mejkeÀej DeMeer Deens. ³eeef®ekeÀe keÀl³ee¥®es cnCeCes ne sles keÀer, JewÐekeÀer³e DeefOekeÀejer
l³ee J³ekeÌleerme JesieUer JeeieCetk eÀ osleele. ³eeceO³es S®eDee³eJner ³ ee DeepeejekeÀ[s meebmeefie&keÀ Deepeej
cnCetve Heeefnues iesues. v³ee³eeue³eeves efveCe&³e Demee efouee keÀer, DeMee Òeke Àej®ee YesoYeeJe ne DeefOekeÀej veener
DeeefCe Demee YesoYeeJe peeiee flekeÀ Deejesi³e mebIeìves®³ee S[dme ne me ebmeefie&keÀ veener ³ee cnCeC³eeefJejesOeer
Deens. l³ee®eyejesyej mebefJeOeevee®ee keÀuece 15 ®³ee ne r efJejesOeer Deens.DeebOe´Ò eosMe G®®e v³ ee³eeue³ee®³ee
Keb[Heerþeves DeueerkeÀ[s Demee efveCe&³ e efouee keÀer, S[dme ne m eeJe&peefvekeÀ Deejesi³eeMee r mebyebefOele efJeDeens. l³eekeÀ[s peieC³ee®ee DeefOeke Àej ³ee mebefJeOeeveelcekeÀ MeeMJeleer ®³ee meboYee&le HeenC³ee®eer iejpe
Deens. p³eeceO³es keÀesCel³eener Òe keÀej®³ee ogue&#e DeeefCe DeHe³eMeem eeþer mebyebefOele J³ekeÌleerme (Health
Provider) peyeeyeoej Oejues peeles.

5.4.2 keÀesjesvee efJe keÀesjesvee efJemeeLe jesie keÀe³eoe 1897 vegmeej meb®eejyeboer®eer Debceu eyepeeJeCeer kesÀueer iesueer. p³ee efþkeÀeCeer Deejesi³e
keÀce&®eeN³eeJej ceejneCe nesF&ue l³eebve e mene ceefnves les meele JeDeO³eeosMe cebpetj kesÀuee. efMemleHetCe& uee@keÀ[eTve ®eer Debceueyepee JeCeer osMeYej kesÀueer iesueer. je<ì^er³e
ûeeceerCe cenelcee ieebOeer je speieej ³eespevee, ÒeOeeveceb$eer iejerye keÀu ³eeCe efveOeer®³ee ceeO³eceeletve ceolemeg×e
kesÀueer iesueer. Yeejle mejkeÀejves ceeO³eceevee efouesu³ee ceeefnleerJe©ve 3 3 k e À e s ì e r H e s # e e p e e m l e i e j e r y e
ueeskeÀebvee 31,235 keÀesìeR®eer efJeÊeer³e mene³³e ns ÒeOeeveceb$eer ieje rye keÀu³eeCe efveOeerDebleie&le efceUeues.
10,025 keÀesìer ªHe³es 20.05 keÀesìer efñe³eeb®³ee peveOeve Keel³eele Jeie& keÀjC³eele Deeues. lej
14.05 keÀesìer ©He³es 2.82 keÀesìer Je =×er J³ekeÌleer, efJeOeJe e DeeefCe efoJ³eebieebvee efJelejerle keÀjC³eele
Deeues. jesyeesì meejK³ee leb$e%eevee® ee JeeHej keÀjC³eele Deeuee. ueeskeÀe b®ee MeesOe IesC³eemeeþer [^esve
ke@Àcesje®ee JeeHej keÀjC³eele ³esle D eens. Deejesi³e meslet meejKee De@He le ³eej keÀ©ve JeeHejC³eele ³esle Deens.
Deejesi³e keÀce&®eeN³eebvee efJecee ³eespe vee Òeoeve keÀjC³eele Deeueer Deens.

5.4.3 Deejesi³ee®ee DeefOeke Àej - yeeuekeÀ DeeefCe HeeQ ie[eJemLesleer ue cegues :
y e e u e k e À k e À e s C e e u e e c n C e e J e s ? ³ e e ® e s G Ê e j l e e b ef$ekeÀ¢<ìîee DeJeIe[ Deen s keÀejCe JesieJesieUîee
keÀe³eÐeeceO³es Je³e ns efJeefYeVe efjl eerves JeCe&ve kesÀues Deens. Goe. cees HeÀle DeeefCe mekeÌl eer®³ee efMe#eCee®ee
yeeuekeÀeb®ee DeefOekeÀej keÀe³eoe 2 0 0 9 v e g m e e j y e e u e k e À c n C e p e s p e s 6-14 Je³eesieìele D e e n s l e l e s .
yeeueefJeJeen ÒeefleyebOe keÀe³eoe 2006 ne p³eebveer 21 Jeve keÀjCeeN³ee cegueerme ye euekeÀ Demes cnCelees. Hejb let 18 JemebyeesOeC³eeme meeceev³e mebceleer efom eles. yeeuekeÀe®es Meejer efjkeÀ DeeefCe ceeveefmeke À Deejesi³e ns J³eeHekeÀ
DeLee&ves meceepee®³ee DeeefCe osMee®³ee megefmLeleerJej Òe YeeJe ìekeÀues Demeles. pe vceeme ³esCeeN³ee DeeefCe ve
Deeuesu³ee yeeuekeÀeb®eer keÀeUpeer Ie sCes ner jep³eeb®eer peyeeyeoejer D eens. yeeuekeÀeb®es Deejesi³e SkeÀe®e
®eewkeÀìerletve mecepetve Ieslee ³esle veener. yeeuekeÀeb®es Deejesi³e ns l³ ee®³ee meYeesJeleeue, keÀewìtbefyekeÀ munotes.in

Page 63

63
HeefjefmLeleer ³eemeejK³ee DeveskeÀ IeìkeÀebveer ÒeYeeefJele Demeles. Goe. jml³ee®³ee keÀ[suee Demeuesueer
yeeuekesÀ, Yeìke̳ee kegÀìgbyeemeceesj Jee{ Ceejer yeeuekesÀ, DeeefoJeemee r yeeuekesÀ ³eeb®³eeceO³es efYeVelee efometve ³esles.
³eg× DeeefCe mebIe
5.4.4 DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ DeefOeke Àeje®eer Deeblejje<ì^er³e meveo
(1976) - ³eeceOeerue oesve keÀueces yeeuekeÀeb®³ee efJeefYeVe DeefOe keÀejeb®eer ®e®ee& keÀjleele.
keÀuece 10 -
1) cegue pevceeuee ³esC³ee®³ee HetJeea DeeefCe veblej®³ee keÀeueKeb[eceO³es ceelesme efJeMesHeeefnpes. ³ee keÀeUeojc³eeve keÀece keÀjle Demeuesu³ee ceelesme Heieejer jpee efkebÀJee He³ ee&Hle meeceeefpekeÀ
megjef#elelee ueeYeemen jpee efceUeueer Heeefnpesle.
2) HeeuekeÀlJe efkebÀJee Flej Heefjefm Leleer®ee keÀejCeemeeþ er keÀesCel³eener YesoYeeJe eefMeJee³e le©Ce J³ekeÌleer
DeeefCe meJe& yeeuekesÀ ³eebvee mebj#eCe DeeefCe ceoleermeeþer efJeMesDeeefCe le©Ce ³eeb®es DeeefLe&keÀ DeeefC e meeceeefpekeÀ MeesHeefjefmLeleerleerue l³eeb®es keÀece l³eeb®³ee peerJeveeJej iebYeerj HeefjCeece keÀjles. l³eeb®³ee meeceev³e
efJekeÀemeeJej DeeIeele keÀjCeejer ner HeefjefmLeleer keÀe³eÐeeves efMe#esme Hee$e þjefJeu eer Heeefnpes. jep³eeves
Je³eesce³ee&oe efveefM®ele kesÀueer Heeefnpesle. yeeuec epetjer keÀe³eÐeeves Òeefleye befOele DeeefCe efMe#eeHee$e
þjefJeueer Heeefnpes.

keÀuece 12 -
³ee keÀueceeleerue lejletoer pevceoj DeeefCe DeYe&keÀ ce=l³etoj keÀceer keÀjC³eeme DeeefCe yeeuekeÀeb®³ee
meg¢{ efJekeÀemeeme DeOees jsefKele keÀjleele.

yeeuekeÀeb®³ee DeefOeke Àejeb®ee keÀjejveecee (CRC), 1989 :
³ e e p e e e f n j v e e c ³ e e l e e r u e k e À u e c e 2 3 D e e e f C e 24 ner meJe& yeeuekeÀeb meeþer Deejesi³ee®³ee
DeefOekeÀejeme ceev³elee osleele.
 keÀuece 23 - ceeveefmekeÀ Deee fCe MeejerefjkeÀ¢<ìîee De Hebie cegueeb®³ee HeefjHet Ce& DeeefCe Deeoj³egkeÌle
peieC³eemeeþer®³ee DeefOekeÀejeb®eer MeeM Jeleer osles. l³ee®eyejesyej DeMee yeeuekeÀeb®eer ef JeMesIesCes DeeefCe l³eebvee mJee Jeuebyeer yeveC³eemeeþer ®eeuevee osCes pesCeskeÀ©ve les yeeuekeÀ mecegoe³eeceO³es
meef¬eÀ³e menYeeie IesF&ue.
 keÀuece 24 vegmeej jep³eeves iegCeJ eÊeeHetCe& Deejesi³e me bHeeovee®eer DeeefCe D eepeejeJejerue GHe®eej
megefJeOeeb®eer DeeefCe Hegve&JemeveeefJeÒekeÀej®³ee Deejesi³e mesJeeb®³ee mebHee ovee®³ee l³ee®³ee efkebÀJee efle®³ee nkeÌkeÀebHeemetve keÀesCeerner yeeuekeÀ
Jebef®ele jenCeej veener. ³ee®eer Kee$eer efoueer Heeefnp es. jep³e ¿ee nkeÌkeÀeb®eer HetCe& DebceueyepeeJeCeer
keÀjsue DeeefCe DeYe&keÀ DeeefCe yeeuec e=l³et keÀceer keÀjC³eemeeþer De®egk eÀ GHee³e³eespevee neleer IesF&ue.
DeeJeM³ekeÀ JewÐekeÀer³e ceole Deee fCe ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³ e efveJeejCe efJekeÀem eeJej Yej osle meJe&
yeeuekeÀeb®³ee Deejesi³e efveJeejCeem eeþer®³ee lejletoer osC³ee®eer nceer o s F & u e . D e e p e e j e M e e r D e e e f C e
kegÀHeesDeVe DeeefCe mJe®í efHeC³ee®es HeeCeer He³ee&JejCe Òeot jep³ee®es keÀle&J³e Deens. munotes.in

Page 64

64
 keÀuece 24 - ceeleebmeeþer ³eesi³e l³ee ÒemeJeHetJe& Deejesi³ee®eer keÀeUpeer Ie sC³ee®eer nceer osles. efJeMesHeeuekeÀ DeeefCe yeeuekesÀ ³eeb®³ee ceeefnleer®³ee mebHeeovee®eer MeeMJeleer o s l e s . e f M e # e C e m e b H e e o v e D e e e f C e
yeeuekeÀeb®es Heesl³ee®eyejesyej mleveHeevee®es HeÀe³eos, mJe®ílee DeeefCe He³ee&JejCeelcekeÀ DeeefCe DeHeIeelee®es ÒeefleyebOe
keÀjC³eeme ns keÀuece ceole keÀjles. ³ee keÀuecee vegmeej ³ee nkeÌkeÀebvee mebHeeoC³eemeeþer jep³e
Deeblejje<ì^er³e menkeÀe³ ee&me ®eeuevee osF&ue.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) meeceeefpekeÀ Deejesi³ee®ee DeefOekeÀej mHe<ì keÀje.








2) keÀuece 23 DeeefCe 24 ve gmeej yeeuekeÀeb®es DeefOeke Àej keÀesCeles Deensle?








5.5 Yeejleer³e Meemevee®es ke Àe³e&¬eÀce - (yeeuekeÀeb®es Deejesi³e DeeefCe efJekeÀeme)

S k e À e e f l c e k e À y e e u e e f J e k e À e m e m e s J e e (ICDS) keÀe³e&¬eÀcee®eer meg©Jeel e 1975 ceO³es Peeueer. lej
peveveer megj#ee ³eespeves®eer meg©Jeele 2005 ceO³es Peeueer 2011 ceO³es ³ee ³ees pevesle megOeejCee keÀ©ve
veJeerve pevceeme ³esCeeN³ee yeeu ekeÀeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee. ner ³ eespevee peveveer MegcnCetve DeesUKeueer peeles. ³ee ³eespeve sÜejs ieYe&Jeleer efñe³ee DeeefCe Deep eejer veJepeele yeeuekeÀebJej ceesHeÀle
GHe®eej HegjefJeues peeleele. je<ì^er ³e ûeeceerCe Deejesi³e efceMeve®eer mL eeHevee otie&ce ûeeceerCe Yeeieeb®³ee
Deejesi³eeb®³ee iejpeeb®es efvejekeÀjCe k e À j C ³ e e m e e þ e r 2 0 0 5 c e O ³ e s P e e u e e r . ³ e e c e O ³ e s c e e s y e e F & u e c e s [ e r k e À u e
³egefveìdme, ceelee DeeefCe yeeue De ejesi³e keÀ#e efpeune ©iCeeue³eele cees HeÀle GHe®eej mesJee DeeefCe Flej
mesJesceO³es mJe®ílee DeeefCe efMe#e Ce DeeefCe Hees³eespevesceO³es veeiejer #es$ee®ee mece eJesMe keÀ©ve efle®ee efJemleej keÀjC³ eele Deeuee. leer ³eespevee veeiejer
Deejesi³e efceMeve cnCetve DeesUKeueer p e e l e s D e e l e e ³ e e o e s v n e r ³ e e s p e v e e b ®ee meceeJesMe je<ì^er³e Deejesi³e
efceMeveKeeueer GHe³eespevee cnCetve ke ÀjC³eele Deeuee Deens. yeeuekeÀeb®³ ee efJekeÀemeeceO³e s nesCeeje GMeerj,
efoJ³eebielee, pevceeJesU®es oes

Page 65

65
ceO³es je<ì^er³e yeeue mJeemLe keÀe³e&¬eÀcee®eer meg©Jeele P eeueer. ³ee keÀe³e&¬eÀceelebie&l e 0-8 Je270 oMeue#e yeeuekeÀeb®eer leHeemeCee r keÀjC³ee®es GefÎ<ì þsJeC³eele Deeues. yeeuekeÀeb®³ee Deepeejeb®es
efveoeve DeeefCe JeejbJeej le HeemeCeer l³ee®eyejesyej Meñeef¬eÀ³eemeg×e je<ì^er³e ûeeceerCe Deejesi³e efceMeve®³ee
Debleie&le ceesHeÀle keÀjC³eele Deeu³ee.

5.6 Deejesi³ee®ee Deef OekeÀej - ceefnuee

IejkeÀece, yeensj®es keÀece, ogj DeblejeJe©ve HeeCeer DeeCeCes DeeefCe yeeuekeÀeb®e e meebYeeU
³eemeejKeer keÀeces ceefnuee keÀjleel e. l³ee®ee ceefnueebJej ceesþe HeefjC eece neslees. YeejleemeejK³ee osMeele
DemHe=M³elesmeejK³ee DeceeveJeer Òe Lesyejesyej®e DeeefLe&ke À keÀejCeebcegUs ceefnu eeb®³ee Deejesi³ee®es ÒeMve
Jee{leele.

5.6.1 efñe³eeb®³ee Deejesi³ee®³ee De efOekeÀejemeeþer®eer De eblejje<ì^er³e MeeMJele er efkebÀJee nceer :
Y e e j l e e v e s D e v e s k e À Ò e k e À e j ® ³ e e D e e b l e j j e < ì ^ e r ³ e k e À j e j v e e c ³ e e J e j m J e e # e j e r kesÀueer Deens. ns
keÀjejveeces Yeejleeleerue efñe³eemeeþer® es DeefOekeÀej GYeejCeermeeþer ceeie&oMe& keÀ cnCetve keÀece keÀjleele. leer
KeeueerueÒeceeCes meeb ielee ³esleerue.

1) efñe³eeb®³ee Deejesi³ee®³ee D eefOekeÀeje®³ee meboYee&le ceeveJeer D e e f O e k e À e j e ® ³ e e p e e i e e f l e k e À
peeefnjveec³eeceO³es, veeiejer, jepekeÀ er³e DeefOekeÀej, DeeefLee|keÀ, me eceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
DeefOekeÀeje®³ee ³ee oesve cenÊJ ee®³ee keÀjejveec³eeleerue keÀuec eebvegmeej efuebieeJ ej DeeOeeefjle
YesoYeeJeeme ÒeefleyebOe keÀjC³eele Deeuee Deens.
2) efñe³eebefJe©×®³ee meJe& Òe keÀej®³ee YesoYeeJee®es ef veceg&ueve peeefnjveecee (CEDAW) 1965
ceOeerue keÀuece 12 efñe³eebvee Deejesi³ ee®es mebHeeove DeeefCe JewÐekeÀer³e me sJee, kegÀìtbye efve³eespeve mesJee
³eeb®eer MeeMJeleer osCeeN³ee HegjsMee GHee³e³eespevee®³ee efmJekeÀeje®³ee pey eeyeoejeRvee DeOeesjsefKele keÀjles.
l³ee®eyejesyej He³ee&Hle ceele=lJe Deeef Ce yeeue Deejesi³e megefJeOeeb®eer nceer osC³ee®es GÊejoeef³elJe meebieles.
efJeMes³eeJej J³eeHekeÀ, mekeÌleer®³ee, ef uebieYeeie mebJesoveMeerue lee ³eeJej DeeOeeefjle Dee jesi³e keÀce&®eeN³eebvee
ÒeefMe#eCe osCes ³ee®eer ner lejleto Deens.
3) DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefC e meebmke=ÀeflekeÀ nkeÌkeÀeb®ee Deeblejje<ì^er³e keÀjejveecee (1966)
ceOeerue keÀuece 12 (1) ns DeMeer efMeHeÀejme keÀjles keÀer, Òel³eskeÀe me MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ
Deejesi³e mebHeeov³ee®ee DeefOekeÀej Deens.
4) efñe³eeb®eer ®eewLeer peeieeflekeÀ HeefjDeefOekeÀejebceO³es l³eeb®³ee ueQefiekeÀlesM eer mebyebefOele iees<ìerbJej cegkeÌleHe Ces DeeefCe peyeeyeoej erHetCe& efveCe&³e
IesC³ee®³ee l³eeb®³ee DeefOekeÀejeb®ee meceeJesMe neslees. ³eeceO³es ueQefiek eÀ DeeefCe ÒepeeslHeeefokeÀ Deejesi³e,
YesoYeeJejnerle DeeefCe efnbmeecegkeÌle pei eC³ee®³ee DeefOekeÀeje®ee meceeJesMe neslees.
5) ceeveJeer DeefOekeÀeje®eer peeieeflekeÀ Heefjefñe³eeb®³ee G®®e Òeleer®³ee MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveef mekeÀ Deejesi³ee®es cenÊJe DeOeesjsefKele kesÀues. munotes.in

Page 66

66
6) efJnSVee peeefnjveecee Deee fCe ke=Àleer keÀe³e&¬eÀce - 1 9 9 3 ®³ee ceeveJeer DeefOekeÀejeJejerue
peeieeflekeÀ HeefjDeefOekeÀej ns JewefMJekeÀ ceeveJeer DeefOekeÀeje®es DeeJnevejnerle, Deletì DeeefCe DeefJeYeep³e Demes Yeeie
Deensle.
7) ueeskeÀmebK³ee DeeefCe efJekeÀeme ³ eeJejerue Deeblejje<ì^er³e HeefjHeefj
5.6.2 Yeejleer³e meboYe& :
mebefJeOeeve jep³eebvee v³ee³e, mecelee DeeefCe Deelcemevceevee®eer n c e e r F l ³ e e o e R ® e s Ò e m L e e H e v e
keÀjC³eemeeþer GHee³e³eespevee keÀjC³eele ceeie&oMe&ve keÀjle s. p³ee®ee Òel³e#e mebyebOe efñe³eeb®³ee Deejesi³eeMeer
³eslees. keÀuece 14-17 DeeefCe keÀuece 47 Demes meebieles keÀer, HeesGb®eeJeCes DeeefCe meeJe&peefvekeÀ Deejesi³eeceO³es megO eejCee keÀjCes ns jep³ee®es ke Àle&J³e Deens. keÀuece 42
DeeefCe 43 vegmeej keÀecee®³ee efþkeÀeCe®eer ceeveJeer HeefjefmLeleer Deeef Ce ceele=lJe ueeYe efceUC³eemeeþer lejletoer
keÀjCes ner jep³ee®eer peyeeyeoejer Deens. Yeejleer³e ob[ mebefnlee ñeer Ye´tCenl³ ee, ñeer DeYe&keÀ nl³ee
³eeefJe12 DeeþJe[s ceele=lJe ueeYe osC³eeme ef veoxefMele keÀjlees. Goe. yeeUble efoJemeeHegJeea 6 DeeþJe[s DeeefCe
veblej®es 6 DeeþJe[s Demee ne keÀeueKeb[ Deens. ne keÀe³eoe ceef nuee keÀeceieejeme ceele=lJe ueeYee®³ee
keÀeUeleerue Heieej os C³eeme meebielees.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) yeeue Deejesi³e DeeefCe efJekeÀeme GÎ sefMele keÀesCel³eener oesv e MeemekeÀer³e keÀe³e&¬eÀc eeb®eer veeJes efuene.








2) ceefnueeb®³ee Deejesi³ee®³ee DeefOeke Àejemeeþer®³ee Deeblejje<ì^ er³e MeeMJeleer (nceer) keÀesCel³ee Deensle.









munotes.in

Page 67

67
5.7 meejebMe

D e M e e Ò e k e À e j s p e e i e e f l e k e À H e e l e U e r J e j c e e v e J e e r D e efOekeÀeje®ee efJemleej nesl eevee Deejesi³eemeejK³ee
cegueYetle efJe³eeb®³ee Deejesi³e efveJeejC³ee®³ee DeefOekeÀejeme SsjCeerJej De eCeues iesues. peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue ceeveJeer
DeefOekeÀejeefJeDeeHeu³ee osMeele l³ee efoMesves Òe³elve kesÀues Deensl e. Yeejlee®³ee jep³eIeìves ceO³es meg×e jep³eeb®³ee
ceeie&oMe&keÀ lelJeebceO³es Deejesi³e ¿ee IeìkeÀeme DeOeesjsefKele kesÀues iesues Deens. peeieeflekeÀ Deejesi³e
mebIeìvesves JesUesJesUer Iesleuesues ef veCe&³e DeeefCe meb³egkeÌle je<ì^mebIeeves Dee³eesefpel e kesÀuesu³ee peeieeflekeÀ
ceefnuee HeefjmegefmLeleerleerue meceepe efvecee&Ce ke ÀjC³eemeeþer MeejerefjkeÀ DeeefCe ceev eefmekeÀ DeepeejebJej Yeejle mejkeÀejves
ue#e keWÀefêle kesÀues Deens. He efjCeeceer Deepe DeveskeÀ meeLee r®³ee jesieebJej Yeejleeves efve ³eb$eCe efceUefJeues Deens.

5.8 HeeefjYeeef
UDHR - ceeveJe DeefOekeÀeje®ee peeieeflekeÀ peeefnjveecee
CRC - yeeuekeÀeb®³ee DeefOeke Àejeb®ee keÀjejveecee
ICDS - SkeÀeeflcekeÀ yeeue efJekeÀeme ³eespevee
CIDAW - efñe³eebefJe©×®³ee meJe& Òe keÀej®³ee YesoYeeJee®es ef veceg&ueve peeefnjveecee

5.9 mejeJeemeeþer ÒeMve

5. Deejesi³ee®³ee DeefOekeÀejeJejerue efJeef JeOe Deeblejje<ì^er³e peeefnjveeces / keÀjejveec³eeb®eer ®e®ee& keÀje.
6. ceefnueebmeeþer®ee Deejesi³ee® ee DeefOekeÀej ³eeJej Lees[k e̳eele ®e®ee& keÀje.
7. yeeuekeÀebmeeþer®es Deejesi³ee®es DeefOekeÀej mHe<ì keÀje.
8. jep³ee®³ee YetefcekesÀ®³ee meboYe e&le Deejesi³ee®es DeefOekeÀej ³eeJej Lees[ke̳eele efuene.

5.10 meboYe& meeefnl³e

5. Sarojini N. B. et.al (2006), Wome n’s Right to Health, National
Humans Right Commission, New Delhi.
6. https://nhrc.nic.in/sites.d efault/files/Womens.pdf
7. peeOeJe legkeÀejece / efMeje HegjkeÀj censMe, ceeveJeer nkeÌkeÀ, o ³egefvekeÀ De@k e@À[ceer, HegCes, Dee@iemì
2015.

munotes.in

Page 68

68
6.1

efoJ³eebie DeefOekeÀej keÀe³eoe 2016
DISABILITY RIGHTS ACT 2016
(DIFFERENTLY ABLED)

IeìkeÀ j®evee :

6.1.0 GefÎ<ìs
6.1.1 efoJ³eebie Deef OekeÀej keÀe³eoe 2016
6.1.2 ÒemleeJevee
6.1.3 efJe6.1.4 DeHebielJe cnCepes keÀe³e Je l³ee®es ÒekeÀej
6.1.5 DeHebieeb®es ÒeMve
6.1.6 keÀe³eÐeeleerue ÒecegKe lejlegoer
6.1.7 efoJ³eebie efJeÐeeL³ee¥meeþer®e s efJeMes6.1.8 meejebMe
6.1.9 mejeJeemeeþer ÒeMve
6.1.10 meboYe& meeefnl³e

6.1.0 GefÎ<ìs

1. DeHebielJee®eer mebkeÀuH evee mecepetve IesCes Je DeHebieeb®³ee mece m³ee ue#eele IesCes.
2. efoJ³eebie DeefOekeÀej keÀe³e oe 2016 mecepetve IesCes.
3. mejesiemeer mebkeÀuHev ee mecepetve IesCes.
4. mejesiemeer meboYee&leerue JeeoefJe Jeeoeb®eer ®e®ee& DeY³eemeCes.

6.1.1 efoJ³eebie DeefOekeÀej keÀe³eoe 2016 - DISABILITY RIGHTS
ACT 2016 (DIFFERENTLY ABLED)

D e H e b i e l J e ³ e e I e ì k e À e k e À [ s H e e n C ³ e e ® e e ¢ e f < ì k e À e s Ce Deepener mebkegÀ®eerle mJ eªHee®ee Deens. J³ekeÌleer
cnCetve ³ee meeceeefpekeÀ IeìkeÀekeÀ[s me vceeveHetJe&keÀ DeeefCe v³eeef³ekeÀ Yetefc ekesÀletve HeneC³ee®eer JesU Deeueer
Deens. 1995 ceO³es DeHebieebm eeþer keÀe³eÐee®³ee ceeO³eceeletve keÀene r megefJeOee DeeCeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee munotes.in

Page 69

69
cee$e l³eeleerue Òe³elve DeHegjs þjues. 2016 ceOeerue veJ eerve efJeOes³ekeÀeves DeHe bieebvee mevceeve osC³eemeeþer
veJeerve lejletoeRmen keÀener efJe Mes
6.1.2 ÒemleeJevee

SkeÀ osMe cnCetve Yeejle Deepe peei eeflekeÀ HeeleUerJejerue cenÊJeHe tCe& osMe cnCetve ieCeuee peelees.
Òeieleer®³ee Òel³eskeÀ #es$eele mJele:® eer Keeme DeesUKe DeeHeu³ ee osMeeves ÒeeHle kesÀu eer Deens. osMeeleerue
veeieefjkeÀ ns osMee®eer mebHeÊeer Demeleele. DeMee De eHeu³ee osMeeceO³es DemeCeeje efoJ³eebiepeve ne IeìkeÀ
osKeerue osMee®³ee je<ì^er³ e mebHeÊeer®ee Yeeie Deens. peeieeflekeÀ yeBkesÀ®³ee SkeÀe meJex#eCe DenJeeueevegmeej
Yeejleeleerue efoJ³eebiepeve / DeHebie ne Leess[e otue&ef#el e IeìkeÀYeeie Deens. SketÀCe ueeskeÀmebK³esleerue De[er®e
keÀesìerHes#ee DeefOekeÀ DemeCeeN³ee ³ee ueeskeÀmebK³esuee jeF&ìme Dee@HeÀ Heme&v e efJeLe ef[meDe@ef yeueerìer De@keÌì
2016 vegmeej meeceeefpekeÀ mebj®eves®³ee cegK³e ÒeJeen ele DeeCeC³ee®es keÀe³e& ke sÀues iesues Deens.

6.1.3 efJe
D e H e b i e l J e D e m e C e e N ³ e e J ³ e k e Ì l e e R vee DeveskeÀ keÀejCeebceg Us mevceevee®eer JeeieCetkeÀ efoueer peele veener.
ceeveJe cnCetve meJe& ÒekeÀej®³ee mevcee veeme les Hee$e Deensle. mJeeleb$³e ÒeeHleerveblej peJeUHeeme DeÇs®eeUerme
JeDeHebieeb®³ee nkeÌkeÀebvee keÀe³eÐee®es mJeªHe DeeCe C³eele Deeues. ³eeleerue lejletoeRvegmeej 1999 ceO³es
DeHebieeb®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ® eeuevee osC³eemeeþer je<ì^er³e efJeÊe Je efJekeÀeme efveiece ³ee ceneceb[Ue®eer
mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. DeHebiee b®³ee efJekeÀemeemeeþer Je l³eebvee DeeO eej osC³eemeeþer ve@Meveue ì^mì ®eer
mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. 1995 ce Oeerue keÀe³eÐeele DemeCeeN³ee $e gìer otj keÀjC³eemeeþer veJ³eeves
keÀe³eÐee®eer yeebOeCeer keÀjC³eele Deeueer. p³eecegUs DeHebi eebvee meceepeele mevceeveeves Je nkeÌkeÀeves peerJeve
peielee ³esF&ue.

HeeMJe&Yetceer :
m e v e 2 0 0 7 c e O ³ e s Y e e j l e o s M e e v e s p e e i e e f l e k e À mlejeJejerue DeHebieeb®³ ee nkeÌkeÀ efJepeeefnjveec³eeJej ‘UNCONVENTION ON THE RIGHTS OF PERSONS
WITH DISABILITY’ (UNCRPD) mJee#ejer keÀ©ve DeHebie keÀu³ eeCeemeeþer ke=ÀleerkeÀe³e&¬eÀce
DeeKeC³ee®es þjefJeues. keWÀê Meemevee®³ee meeceeefpekeÀ v³ee³e Je DeefOekeÀej ceb$ee ue³ee Debleie&le ³ee®eer
DeeKeCeer keÀjC³eele Deeueer. l³eemeeþer efJeMesDeO³e#elesKeeueer veJeerve keÀe³eoe yeveefJeC³ee®es ke Àe³e& 2010 meeueer meg© kesÀue s iesues. ³ee®eer HeefjCeleer
cnCetve 7 HesÀye´gJeejer 2013 ceO³es l³eeJesU®es meeceeefpekeÀ v³ee³eceb$eer ce efuuekeÀepeg&ve Kejies ³eebveer ns
efJeOes³ekeÀ jep³emeYesle c eeb[ues. jep³emeYesves ns efJeOes³ekeÀ He gveefJe&®eejemeeþer Je m e b M e e s O e v e e m e e þ e r
ueeskeÀmeYes®³ee keÀefceìerkeÀ[s HeeþefJe ues. ueeskeÀmeYes®³ee mì@ef[bie keÀefc eìer®es DeO³e#e Þeer . jcesMe ye³eme
³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer keÀefceìerves DeeHeu³ee DeefYe Òee³eebmen ns efJeOes³ekeÀ 7 ces 2015 jespeer jeF&ìme
Dee@HeÀ Heme&vme efJeLe ef[meDe@efyeef ueìer 2014 ³ee veeJeeves keWÀê Meemeveeke À[s meesHeefJeues. keWÀê Meemeveeves
14 ef[meWyej 2016 jespeer ns efJeOe s³ekeÀ jep³emeYesle meeoj keÀ©ve c e b p e t j k e À © v e I e s l e u e s . o e s v e ® e
efoJemeebveer cnCepes 16 ef[meWyej 2 016 jespeer ueeskeÀmeYes®eer ³ee efJe Oes³ekeÀeme ceev³elee efceUeueer.
munotes.in

Page 70

70
³ e e e f J e O e s ³ e k e À e l e e r u e m e J e e & l e c e nÊJee®eer yeepet DeMeer Deens keÀer ³ eele DeHebielJee®eer J³eeK³ee efJemle=le
keÀjC³eele Deeueer Deens. 1995 ceOeerue keÀe³eÐee®es ke sÀJeU meele ÒekeÀej®es DeHebielJe ûee¿e OejC³eele
Deeues nesles l³eele megOeejCee keÀ©ve ve Jeerve keÀe³eÐee®es SkeÀef Jeme ÒekeÀej®es DeHebielJee®ee meceeJesMe keÀjC³eele
Deeuee.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) efoJ³eebiepeve keÀe³eoe 2016 ®eer HeeMJe&Yetceer meebiee.








6.1.4 DeHebielJe cnCepes keÀe³e?

o e r I e & k e À e u e e r v e M e e j e r e f j k e À , c e e v eefmekeÀ, yeewef×keÀ efkebÀJee mebJ esovee#ece DeMekeÌleHeCee Demeuesueer
J³ekeÌleer peer Flejeb®³ee leguevesle m e c e e p e e c e O ³ e s m e c e e ³ e e s p eve meeOeleevee yeeefOele þjles. meceepeeceO³es
FlejebÒeceeCes DeMee J³ekeÌl eeRvee meJe&meeceev³e J³eJenej keÀjC³eele De veskeÀ ÒekeÀej®³ee De[®eCeer ³esleele.

y e W ® e c e e k e & À D e H e b i e l J e D e m e u e s u e e r J³ekeÌleer ³ee Debleie&le ®eeUerme ìkeÌke̳eebHes#ee keÀceer DeHebielJe
vemeuesueer J³ekeÌleer p³eeb®es DeHebiel Je ceespeC³ee®es ÒeceeCe HeefjYeeefp³eeb®es DeHebielJe ceespeC³eemeeþ er ³eesi³e ceeHeveÒeCeeueer efveoxef Mele kesÀueer iesueer Deens.

DeHebielJe DeeefCe DeHebielJee®es ÒekeÀej :
D e e @ e f ì P e c e , m H e s k e Ì ì ^ c e e f [ m e D e e @ [ &j, DebOegkeÀ ¢<ìer, DebOelJe, mesj sye´ue Heeumeer, keÀCe&yeOeerjlee,
efnceesHesÀefue³ee, kegÀ<þjesiecegkeÌle ©iCe, yeewef×keÀ efJeke Àueebie, ceeveefmekeÀ Deepeej, cemke̳eguej [e³eesmì^esHeÀer,
ceefuìHeue mJeesjesefmeme, efMe #eCeeleerue efJeefMe<ì efJekeÀueebielee, yeesue C³eeleerue Je YeeDe@efme[ nuu³eecegUs Deeuesueer efJeke Àueebielee, Heeefke&Àvmevme Deepeej, Le @uemesefce³ee, yengefJekeÀueebielee,
¬eÀesefvekeÀ v³egje@uee@efpekeÀue efmLelee r, ueeskeÀesceesìesj ef[mesef yeefueìer, efmekeÀuemesue Deepeej ³eeb®ee meceeJesMe
Deens.

1. Blindness 12. Chronic Ne urological Conditions
2. Low-vilon 13. Specific Learning Disabilities
3. Leprosy Cured persons 14. Multiple Sclerosis
4. Hearing Impairment 15. Speech and Language disability
5. Locomotor Disability 16. Thalassemia
6. Dwarfism 17. Hemophilia munotes.in

Page 71

71
7. Intellectual Disability 18. Sickle Cell Disease
8. Mental Illness 19. Multiple Disabilities including
deaf - blindness
9. Autism Spectrum Disorder 20. Acid Attack Victims
10. Cerebral Palsy 21. Parkinson’s disease
11. Muscular Dystrophy

H e t J e e a ® ³ e e k e À e ³ e Ð e e m e D e e f O e û e n e rle keÀ©ve veJeerve keÀe³eoe keÀe³e &jle nesF&ue. ³eeletve ®eeUerme
ìkeÌkesÀ Hes#ee peemle DeHebielJe Dem eCeeN³eebvee veJ³ee keÀe³eÐeeleerue lejlegoeR® ee ueeYe Ieslee ³e sF&ue. ceeveefmekeÀ
DeHebielJe DemeCeeN³ee J³ekeÌleeRyeeyele efpeune v³ee³eeu e³eebvee oesve ÒekeÀej®es HeeuekeÀlJe SkeÀ DebMele:
HeeuekeÀlJe DeeefCe og mejs HetCe&le: HeeuekeÀlJe osC³ ee®es DeefOekeÀej jenleerue.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) DeHebielJe cnCepes keÀe³e? De HebielJee®es ÒekeÀej meebiee.








6.1.5 DeHebieeb®es ÒeMve / mecem³ee

D e H e b i e e b v e e k e À e s C e l ³ e e n e r Ò e k e À e j ® ³ee otye&uelescegUs meJe&meeceev³e ef¬e À³ee efJekeÀuHeele De[®eCeer ³esTve
meeceeefpekeÀ mecee³eespeve meeOeCes keÀþ erCe peeles. Flejeb®³ee leguevesle DeHe bie J³ekeÌleeRvee DeMee ÒekeÀej®³ee
mecem³eebvee ceesþîee ÒeceeCeeJej leeW[ ÐeeJes ueeieles. ³ee mecem³eeb®es Lees [ke̳eele JeCe&ve DeeHeu³eeuee ®eej
GHeÒekeÀejeble keÀjlee ³esF&ue.

MeejerefjkeÀ IeìkeÀebMeer efveie[erle mecem³ee :
M e e j e r e f j k e À D e H e b i e l J e e c e g U s ® e ueve Jeueve efJenele, Hee³e, [esUs, keÀeve ³eeb®esMeer mebyebefOele IeìkeÀeb®ee me byebOe DeefOekeÀ ³eslees. He wkeÀer pees[erleerue SkeÀ
DeJe³eJe efkebÀJee oesvner DeJe³eJe ve meCes, keÀcekegÀJele Jee efvekeÀeceer DemeCes ³eecegUs J³ekeÌleer®³ee yee¿e
efomeC³eemeesyele l³ee®³ee meJe&meeceev³e Jele&veeJej osKeerue ceesþîee ÒeceeCeele ÒeYeeJ e He[tve DeeHeCe Flejeb®³ee
leguevesle DeHetCe& Deenesle efkebÀJ ee FlejebJej DeeHeCe efJemebyetve Deenesle D e M e e Ò e k e À e j ® e e r Y e e J e v e e e f v e c e e & C e
nesC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee ³eecegUs Ie[t MekeÀles. meeceev³e MeejerefjkeÀ Jele &ve keÀjC³eele DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee
De[LeUîeemeesyele mebIemeeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer DeHe bie J³ekeÌleer l³eeb®³ee MeejerefjkeÀ ue#eCeeceg Us DeefOekeÀ DeefOekeÀ DeesUKeueer peeles.
DeMee DeHebieemeboYee&le vekeÀejelcekeÀ Je =Êeer DeveskeÀ efþkeÀeCeer efometve ³esl es. DeefOekeÀ menevegYetleer, leg®ílee,
ÜsDeHebie J³ekeÌleeRceO³es v³etveieb[e®ee r YeeJevee efvecee&Ce nesle peeles. munotes.in

Page 72

72
ceeveefmekeÀ IeìkeÀebMeer efveie[erle mecem³ee :
c e e v e e f m e k e À D e e p e e j e b M e e r m e b y e b e f O e l e D e H e b i e l J e e y e e y e l e e f J e MesieleercebolJe DeeefCe Jele&ve ef JeefYeVelee ³ee efJeieeflecebolJeemeboYee&le keÀe ³e& keÀjCeeN³ee efJeMesÒekeÀej®³ee DeHebie J³ekeÌleeR ®es meeceeefpekeÀ efmJeke=Àleer®³ee Devegmeceepemeom³eebMeer DekeÀejCe otjlJe efvecee&Ce nesles. HeeuekeÀ, ÒeefMe#e keÀ DeeefCe [e@keÌìj JeieUlee Dev³e
meceepeIeìkeÀebMeer menpeHeCes mece e³eespeve meeOelee ³esle veener.

meeceeefpekeÀ IeìkeÀebmebo Yee&leerue mecem³ee :
m e c e e p e v e s n c e e r y e n g l J e O e e j k e À H e × l e e r v e s ® e e u elees l³eecegUs DeeHeu³eeH es#ee JesieUîee DeeefCe
DeuHemebK³eebkeÀ ieìebvee ceesþe ieì efmJ ekeÀejle veener. ³eecegUs DeHebie uees keÀ meceepeele DeefOekeÀ otue&ef#ele
Demeleele. keÀener ueeskeÀ DeHebieebvee meeceeefpekeÀ DeesPes mecepeleele l³ee cegUs meelel³eeves nsUmeeb[ keÀjCes,
DeHeceeve keÀjCes DeeefCe keÀceer uesKeC es DeMee ÒekeÀej®³ee mecem³ee DeHebiee bvee YeesieeJ³ee ueei et MekeÀleele.

k e g À ì g b y e e l e e r u e m e o m ³ e , v e e l e s J e e F &keÀ, Mespeejer DeeefCe keÀecee®³ee efþk eÀeCe®es menkeÀejer ³eeb®es Jele&ve
DeHebieebmeeþer mevceeve osCeejs Demesu e®e Demes þeceHeCes meebielee ³esle ve ener. meceepeele JeeJejleeveener Dev³e
meceepe meom³eebkeÀ[tve DeHebieebvee ³ees i³e JeeieCetkeÀ efceUle veener. DeHebieeb vee otye&ue IeìkeÀ mecepetve l³eebvee
l³eeb®³ee nkeÌkeÀe®³ee meeceeefpekeÀ opee&Heemetve otj þsJeues peeles.

DeeefLe&keÀ efJe D e e e f L e & k e À m e # e c e n e s C e s n e Ò e l ³ eskeÀe®ee DeefOekeÀej Deens. Demes De meues lejer DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®³ee
yeeyeleerle DeHebieebvee me#ece nesC³ eeme De[®eCeer ³esleele. keÀewìgbefyekeÀ mebHeÊeerlener DeHebieevee meceeve nkeÌkeÀ
DeeefCe GHeYeesie efceUsue Demes meebiel ee ³esle veener. DeHebieebvee osC³eele ³esCeeN³ee MeemekeÀ er³e mesJee megefJeOeeb®ee
ueeYe efceUefJeC³eemeeþer mebIeDeeefLe&keÀ me#eceles®³ee peeiee DeHebieebmeeþer jeKeerJe Demeu³ee lejer l³ee meboYee&le v³eeef³ekeÀ YetefcekeÀe
mebyebefOele ÒeMeemeve Je meeceeefpekeÀ IeìkeÀebkeÀ[tve Iesleu³ee®es efomele v eener. DeeefLe&keÀ keÀcekegÀJelelescegUs
DeveskeÀ DeHebieebvee efYe#eeJe=Êe er efmJekeÀejeJeer ueeieles.

D e H e b i e e b ® ³ e e m e c e m ³ e W ® e e r ³ e e o e r ³ e e H e s # e e c e esþer Deens. meeceeefpekeÀ HeeleUerJej HetveJe&meve
keÀjC³ee®³ee nsletves DeveskeÀ MeemekeÀer³e ³eespevee Deee fCe J³eJemLee Demeu³ee lejer ÒeMeemekeÀer³e efojbieeF&
DeeefCe leebef$ekeÀ yeeyeeRcegUs DeHebieebHe³e¥le mesJee me gefJeOeeb®ee ueeYe Heesn®ele veener . ³eecegUs DeHebieeb®³ee efJeefJe Oe
mecem³eebceO³es Jee{ Peeu³ee®es efomeles.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) DeHebieebmeceesj DemeCeeN³ee mecem³ee ceeb[e.






munotes.in

Page 73

73
6.1.6 keÀe³eÐeeleerue ÒecegKe lejletoer

e f o J ³ e e b i e p e v e e b v e e m e v c e e v e H e t J e & k e À p e e r J e v e e m e e þer veJ³ee keÀe³eÐee Deblei e&le 102 ÒecegKe megOeejCee
Debleie&le DeveskeÀ GHekeÀueceeb®ee meceeJ esMe kesÀuee iesuee Deens. ³eeleerue keÀener ÒecegKe lejletoer Heg{erueÒeceeCes
meebielee ³esleele.
a. keÀuece 3 Debleie&le efoJ³eebie J³ek eÌleeRvee meceevelee, mevceeve, Deeoj DeeefCe me®eesìer ³ee efJenkeÌkeÀ FlejebÒeceeCes yep eeJelee ³esleerue. ³eemeeþer Meemevee®eer peyeeyeo ejer cenÊJeHetCe& Demesue.
b. keÀuece 4 Debleie&le efoJ³eebie efñe³e e Je yeeuekesÀ ns l³eeb®es nkeÌkeÀ Flej ebÒeceeCes®e GHeYeesi e IesC³eeme Hee$e
Demeleerue. mLeeefvekeÀ Meem eve Je ÒeeefOekeÀjCes ³ee keÀeceer ceole keÀjleerue.
c. keÀuece 5 Debleie&le efoJ³eebie J³ekeÌleeRvee meceepeeceO ³es mevceeveeves jenC³ee®ee De efOekeÀej, keÀesCel³eener
efJeefMe<ì efþkeÀeCeer Jee efveJeem eer J³eJemLesle jenCes l³eebvee ye bOevekeÀejkeÀ DemeCeej veener.
d. keÀuece 5 Debleie&le Del³ee®eej, De ceevegGHee³e³eespevee ³eeb®eer ³eele le jleto kesÀueer iesueer Deens.
e. keÀuece 7 ceOeerue lejletoeR Debleie& le efoJ³eeieebvee MeesGHeueyOeer kesÀueer Deens.
f. keÀuece 8 Debleie&le meJe& ÒekeÀej®³ee ceeveJeer lemes®e vewmeefie& keÀ DeeHeÊeer Òemebieele meceeve megjef#elelee Je
mebj#eCe efceUeJes. lemes®e efpeune mlejeJej DeHebie J³ekeÌleeR®ee leHeMeer ue veeWo keÀjeJee ³ee meboYee&le
met®evee Deensle.
g. keÀuece 9 Debleie&le DeHebie yeeuekeÀebvee Jee J³ekeÌleeR vee l³eeb®³ee HeeuekeÀebHeemet ve JesieUs keÀjlee ³esCeej
veener. v³ee³eeue³ee®³ee efveox Meeb®e Heeueve keÀþer Ce Òemebiee Debleie&le kesÀues peeF&ue.
h. keÀuece 10 Debleie&le HegveªlHeeove, Deejesi³e mesJee ³ee meboYee&le lejletoer Deensle.
i. keÀuece 11 Debleie&le veei ejer nkeÌkeÀe®ee Yeeie cnCet ve efveJe[CetkeÀ Dee³eesie celeoevee®³ee Òeef¬eÀ³esle
megueYelee Òeoeve keÀjsue.
j. keÀuece 12 Debleie&le YesoYeeJeeefMeJ ee³e v³ee³eeue³eerve Je MeemekeÀer³e Fceejleerle ÒeJesMee®ee DeefOekeÀej
³ee®eer ³eespevee Deens.
k. keÀuece 13 Debleie&le ceeuekeÀ er nkeÌkeÀ Je DeeefLe&keÀ nkeÌ keÀ efoues iesues Deensle.
l. keÀuece 14 Debleie&le HeeuekeÀ lJeemebyebOeer DeefOekeÀej Òeoeve keÀjC³eele Deeues Deensle.
m. keÀuece 16, keÀuece 17, keÀuece 18 Je keÀuece 19 De bleie&le efMe#eCe, efMe<³ eJe=Êeer, J³eeJemeeef³ekeÀ
efMe#eCe, mJe³ebjespeieej meboY ee&leerue lejletoer Deensle.
n. keÀuece 20 Debleie&le MeemekeÀer³e me sJee megefJeOee, ye{leer, keÀce&®eej er efve³egkeÌleer Je mLeeveeblejCe
meboYee&leerue lejletoer Deensle.
o. keÀuece 22 Je 23 Debleie&le MeemekeÀ er³e mlejeJej efoJ³eebieeb®³ee DeefYeue sKeeb®eer veeWo þsJeueer peeF&ue.
Òel³eskeÀ DeemLeeHevee, jesp eieej keWÀê DeMee ÒekeÀej®³ ee veeWoer þsJeleerue. Deef YeuesKes yebOevekeÀejkeÀ
Demeleerue. DeHebieeb®³ee le¬eÀej efve JeejCeermeeþer efJeMesefJeMes

Page 74

74
p. keÀuece 25 Debleie&le efoJ³eebieevee ÒeeOeev³eeves Deejesi³e me sJes®ee ueeYe osC³eemeboYe e&le lejleto Deens.
q. keÀuece 29 Je 30 Debleie&le efoJ³ eebieevee meebmke=ÀeflekeÀ DeeefCe Flej ceveesjbpevee®³ee GHe¬eÀceele
menYeeieer nesC³ee®ee meceeve DeefOekeÀej jeefnue. DeHe bie keÀueekeÀejebmeeþer efJe Mes³esF&ue, ¬eÀer[e efJer. keÀuece 34 Je 35 Debleie&le MeemekeÀer³e DemLeeHevesle ®eej ìkeÌkesÀ lej Keepeiee r #es$eele Hee®e ìkeÌkesÀ
Deej#eCe Demesue.
s. keÀuece 37 Debleie&le Meslepeceerve D eeefCe Iej efJelejleto
t. keÀuece 38 Debleie&le ue#eCeer³e DeHebiel Jeemeeþer efJeMesu. keÀuece 41 Debleie&le meeJe&peefvekeÀ JeenletkeÀ J³eJemLeeb®³ee efþkeÀeCeer eflekeÀerì keÀeTbìj, Meew®eeue³e
Fl³eeoeR®eer DeHebie J³ekeÌ leeRMeer megmebiele mees³e meboYee&le lejleto.
v. keÀuece 74 Debleie&le cegK³e Dee³egkeÌle lej keÀuece 79 vegmeej jep³e Dee³egkeÌleeb® eer vesceCetkeÀ DeHebieebvee
v³ee³e osC³eemeeþer.
w. keÀuece 84 Je 85 vegmeej ef JeMesx. keÀuece 88 vegmeej jep³e efJ eefMe<ì efveOeer®eer lejleto DeHebieebmeeþer keÀjsue.
y. keÀuece 89 vegmeej DeHebieebmeboYee&l eerue efve³eceeb®es GuuebIeve kesÀu³ee me ob[e®eer lejleto Je meesyele
efMe#ee
z. keÀuece 92 Je 93 Debleie¥le DeHebi eebvee keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer DeÒeefle<þe, MeeskeÀjCeeN³eeme ob[ DeeefCe efMe#es®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens. De Hebieeb®³ee Meejeref jkeÀ, ceeveefmekeÀ
Je DeeefLe&keÀ mebj#eCeemeeþer efJeef JeOe keÀe³eÐeeb®ee meceeJesMe ³ee ke Àuecee Debleie&le keÀjC³eele Deeuee
Deens.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) efoJ³eebiepeve keÀe³eoe 2016 ceO eerue ÒecegKe lejletoer mHe<ì keÀje.







6.1.7 efoJ³eebie efJeÐeeL³ee&bmeeþer®es efJeMes
e f o J ³ e e b i e p e v e y e e u e k e À e b ® ³ e e e f M e # e C e e m eeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee MeemekeÀ er³e GHe³eespeveeb®e er efveefce&leer
keÀjC³eele Deeueer Deens. p³ee yeeuekeÀebv ee yeesOeeblcekeÀ, Jele&veelcekeÀ Je ceWo tefJecegueebmeeþer efJeMespeeles. ÞeJeCeoes

Page 75

75
peeles. ceeveefmekeÀ keÀcekegÀJele yeeuekeÀeb meeþerner efJeMesJeie&Keesueerle ceole, MeeUsle menpemeeO³e megefJeOee, Hejer#esle uesKeefvekeÀ, Hejer #esmeeþer DeefOekeÀ JesU,
GHe³eesieer meeOeves DeeefCe GHek eÀjCes ³eeb®eer Hetle&lee kesÀueer peeles. efJeMeskeÀewMeu³es Je J³eJemee³e HetJ e& keÀewMeu³es Òeoeve kesÀueer peeleele. Òe eLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeemeesyele®e
G®®eefMe#eCeemeeþer DeHebie efJeÐeeL³ee¥keÀefjlee efJeefJeOe Òe keÀej®³ee mesJee me gefJeOeeb®eer efveef ce&leer keÀjC³eele
Deeueer Deens.

e f o J ³ e e b i e p e v e k e À e ³ e Ð e e l e e r u e keÀuece 16, keÀuece 17, keÀuec e 18 Je keÀuece 19 Debleie&le
efMe#eCe, efMe<³eJe=Êeer, J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe, mJ e³ebjespeieej meboYee&leerue l e j l e t o e r D e e n s l e . ³ e e
lejletoervegmeej efoJ³eebie efJeÐeeL³ee¥me eþer mevceeveHetJe&keÀ efMe#eCe Je me#e ceerkeÀjCeemeeþer DeveskeÀ mesJeemebOeer
efvecee&Ce keÀjC³eele Deeu³ee Deensle.

i. DeHebieeb®³ee ÒeJesMeemeeþer Je Mew#eef CekeÀ Heefjmejeleerue JeeJeje meeþer GHe³egkeÌle DeMee peeieeb®eer efveefce&leer
³ee Debleie&le j@cHe, yemeC³ee®es Jee GYes jenC³ee® es ìsyeue, mJe®íleeie=n ³eeb ®ee meceeJesMe Deens.
ii. Mew#eefCekeÀ meJeueleeRmeesyele efJeMe siii. J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe¬eÀceebvee Òe JesMe DeeefCe ÒeefMe#eCe me bOeer, DeHebielJee®³ee keÀejCeeJe©ve l³eeb®es
nkeÌkeÀ veekeÀejlee ³esCeej veenerle Dev³eL ee Mew#eefCekeÀ mebmLe sJej keÀejJeeF&.
iv. mJe³ebjespeieejemeeþer efJeMes
³ee ceeO³eceeletve DeHebieevee Mew# eefCekeÀ mebOeer DeeefCe me#eceerke ÀjCeemeeþer ceole osC³ee®eer lejleto
keÀjC³eele Deeueer Deens.

6.1.8 meejebMe

DeHebielJe ³ee otue&ef#ele IeìkeÀeb keÀ[s meeceeefpekeÀ v³ee³e YeeJevesletv e ue#e efoues iesues Heeefnpes.
³eekeÀefjlee Meemeveeves efoJ³eebiepeve DeefOekeÀej keÀe³eoe 2016 Debleie&le efJeMesefoJ³eebiepeveebvee mevceeveHetJe&keÀ peie C³ee®ee, DeeHeueer Òeieleer keÀjC³ee® ee Je meceepeeleerue SkeÀ Òeefleef<þle
IeìkeÀ yeveC³ee®ee HeefjHetCe& nkeÌkeÀ Deens. efoJ³eebiepeveeb®es keÀesCener MeesDeveeoj ³egkeÌle JeeieCetke À osT ve³es ³eemeeþer efJeMesDeeueer Deens. DeveskeÀJesUe ÒeefleketÀue HeefjefmLeleerle peerJeve peieleevee M eejerefjkeÀ mebIeIeìkeÀebleerue mebIeJeeieCetkeÀ osCeeN³eebJej De@mì^e@efmeìer®ee iegvne veeWo nesTve l³eebvee ob[ Je mene ceefnves les Hee®e JemekeÌle keÀejeJeemee®eer efMe#ee þesþeJeC³ee®eer lejl eto veJ³ee keÀe³eÐeeves ke sÀueer iesueer Deens.

e f M e # e C e , v e e s k e À j e r , J ³ e J e m e e ³ e D e e o eRmeeþer efJeMes³eeb®ee meceeJesMe veJ³ee keÀe³eÐeeves kesÀuee Demetve ³eeletve efoJ³eebiepev eebceO³es DeelceefJeMJeeme, megj#ee Je
DeeefLe&keÀ me#ece nesC³eekeÀefjlee Òe eslmeenve efoues iesues Deens. mejkeÀ ejer, efvecemejkeÀej er Je Keepeieer
#es$eeleerue Deej#eCeemeeþer keWÀê Je jep³ e mlejeJej keÀener ³eespeveeb®eer ef veefce&leer keÀjC³eele Deeueer Deens.
Devegoeveerle G®®eefMe#eCemebmL ee, efMe#eCe Je ÒeefMe#eCe mebmLee ³eeceO³es efkeÀceeve 5 ìkeÌkesÀ peeiee jeKeerJe
þsJeCes, mJe³ebjespeieejemeeþer DeuHe ojeves keÀpe& GHeuey Oeer ³eeletve efoJ³eebieev ee me#eceleskeÀ[s IesTve munotes.in

Page 76

76
peeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee iesuee Deen s. efJeOes³ekeÀ ueeiet Peeu³eeHeemet ve meJe& Hee®e JemeeJe&peefvekeÀ Fceejleer, ne@efmìHeume , Heesefuebie yegLe, JeenletkeÀ J³ eJemLee De[LeUe cegkeÌle cnCepes®e
DeHebieeb®³ee mees³eer®eer keÀjC³eele ³e sF&ue. ³eeHeg{s keÀesCeleerner meeJe&peef vekeÀ Fceejle DeHebieemeeþer meg³eesi³e
DeeefCe De[LeUe efJejefnle kesÀu³eeefMeJe e³e l³ee®es leeyee osC³eele ³esCeej v eener. DeHebie J³ekeÌ leeRvee l³eeb®³ee
DeHebielJee®³ee DeeOeejs keÀesCel eener YesoYeeJe keÀjlee ³esCeej v eener. DeHebielJeecegUs l³eeb®³ee
J³ekeÌleermJeeleb$³eebJej keÀesCelesner yebOeve Ieeuelee ³e sCeej veener. meoj keÀe³eÐeeleerue lejlegoeR®ee Yebie
keÀjCeejer J³ekeÌleer efMe#esme Hee$e jeefnue. efoJ³eebieebme esyele YesoYeeJe kesÀu³eeme me ne ceefnv³eebHeemetve oesve
JeDeens.

6.1.9 mejeJeemeeþer ÒeMve

1. DeHebielJe / efoJ³eebiepeve ne r mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2. DeHebielJee®es Òe keÀej meebiee.
3. DeHebieeb®³ee efJeefJeOe mecem³eeb®eer ®e®ee& keÀje.
4. efoJ³eebiepeve nkeÌkeÀ keÀe³eoe 2016 ®eer ®e®ee& keÀje.
5. DeHebieebvee mevceeveHetJe&keÀ JeeieCe tkeÀ ³ee®eer legcneuee DeeJeM³ekeÀl ee Jeeìles keÀe? DeeHeu³ee GÊeje®es
meceLe&ve keÀje.

6.1.10 meboYe& meeefnl³e

1. efoJ³eebie keÀu³eeCe kesÀ efJeefJe Oe Dee³eece efÒe³eoMeea efceÞe
2. efJekeÀueebie Je DeHebieemebyebOeer M eemeve efveCe&³e Je HeefjHe$ekesÀ De@[ . DeYe³ee MesuekeÀj, v e e e f M e k e À u e e @
neTme
3. efJekeÀemeefHe[erDee
4. https://vikaspedia.in/social- welfare/differently-abled-
welfare/disability-in-india





munotes.in

Page 77

77
6.2
mejesiemeer DeeefCe Hegveª lHeeovee®es jepekeÀejCe
SURROGACY AND POLITICS OF
REPRODUCTION

IeìkeÀ j®evee :

6.2.0 mejesiemeer DeeefCe He gveªlHeeovee®es jepekeÀejCe
6.2.1 ÒemleeJevee
6.2.2 efJe6.2.3 cenÊJee®³ee mebkeÀuHevee
6.2.4 mejesiemeer efve³eceve keÀe³eoe 2016
6.2.5 Jeeoe®es cegÎs
6.2.6 meejebMe
6.2.7 mejeJeemeeþer ÒeMve
6.2.8 meboYe& ûebLe

6.2.0 mejesiemeer DeeefCe He gveªlHeeovee®es jepekeÀejCe (SURROGACY
AND POLITICS OF REPRODUCTION)

p e w J e J e w % e e e f v e k e À l e b $ e % e e v e e ® ³ ee ÒeieleercegUs HegveªlHeeove J³eJem Lesle ¬eÀebleerkeÀejer yeoue Peeues
DeeefCe ³ee yeouee®es HeefjCeece cnCetve mekeÀejelcekeÀ DeMee Jew%eeefvekeÀ yeepetuee yeep eejHesþer³e ûenCe ueeieues.
ñeer ®eer HegveªlHeeovee®eer MekeÌlee r ner yeepeejHesþsleerue Jemlet Peeueer. H e w M e e ® e e r G u e e { e u e Jee{ueer DeeefCe
³eeletve®e ceeveJeeefOekeÀej DeeefCe ve weflekeÀlee ³ee meboYee&lener ÒeMve ef vecee&Ce nesT ueeieues. Meemevee®es
efve³eb$eCe vemeu³eeves DeveskeÀ ®egkeÀ er®³ee He×leer Heg{s ³esT ueeieu³ee ³eeJejerue keÀe³eosMeerj efve³eb$eCeemeeþer
mejesiemeer meboYee&leerue ef JeOes³ekeÀ ceeb[C³eele Deeues . mejesiemeer®³ee yeepeejerkeÀ jCeeuee efveye¥Oe IeeueC³ee®es
þjefJeues iesues.

6.2.1 ÒemleeJevee

Ò e e ® e e r v e k e À L e e H e g j e C e e b c e O e t v e D e e H eues cegue Flejebvee efou³ee®³ee DeveskeÀ iees<ìer Deensle. l³ee iees<ìer
ceveesjbpekeÀ DeeefCe DeekeÀJesieUîee DeeF&keÀ[s Jee{u³ee®es iees<ìerªHeele Jee®eeJe³ eeme efceUles. HegjeCekeÀuHevee cnCetve ³ee ÒemebieebkeÀ[s
owJeer cnCetve Heenlee ³esles. yeeyeeru e@efve³eve mebmke=Àleer®³ee meboYee&le o s K e e r u e D e e H e u e s c e t u e o t m e N ³ e e m e munotes.in

Page 78

78
osC³eemeboYee&le GuuesKe Deensle. meÐekeÀeUele Demes De eHeues cegue ogmeN³ee Iejer menpeHeCes keÀesCener osT
MekeÀle veener. DeeOegefvekeÀ efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeveeceg Us keÀener efJeefMe<ì Òemebieeletve DeeHeues cegue Dev³e
ñeer®³ee GojeceO³es Jee{efJeC³ee®es Òe³ees ie ³eMemJeer Peeues DeeefCe keÀener vewm eefie&keÀ keÀejCeecegUs cegue nesC³eele
DemeceLe& Demeuesu³ee J³ekeÌleeRvee DeeH eues cegue pevceeme IeeueC³ee®eer mebOeer efceUeueer. ³ee ÒekeÀejebletve Heg{s
mejesiemeer ³ee J³eJemLe s®es J³eeHeejerkeÀjCe nesT ueeieu es DeeefCe ³ee SketÀCe J³eJemLesefJeefJemeboYee&le DeveskeÀ ®e®ee& Heg{s ³esT ueeieu³ee. mejesiem eer MeeHe keÀe Jejoeve DeMeer efmLeleer efvecee&Ce Peeueer
Deens.

6.2.2 efJe
J e b O ³ e l J e e J e j c e e l e k e À j C ³ e e m e e þ e r ceeveJeer Mejerj efJe%eevee®³ee DeeO eejeJej DeveskeÀ Òe³eesie kesÀues
iesues DeeefCe ³ee Òe³eesieebletve De Hel³e ÒeeHleer®ee ceeie&ner GHeueyOe Peeuee. De#ece ceeleeefHelee DeeHeu³ee
yeerpeebletve efvecee&Ce Peeuesuee Ye´gCe Dev³e me#ece ñeer®³ee ieY ee&le efJekeÀefmele nesC³eem eeþer þsJeleele Je DeHel³e
pevceeme Deeu³eeJej les DeeHeu³ee leey ³eele Iesleele. ³ee keÀeceemeeþer l³ee m$eeruee ceeveOeve mJeªHeele
jkeÌkeÀce efoueer peeles. ³eemeeþer ceole keÀjCeeN³ee leebef $ekeÀ IeìkeÀ ³eebveener Hewmes efoues peeleele. SkeÀe
DeLee&ves ne SkeÀ osJeIe sJe J³eeHeej þjlees.

Y e e j l e e l e ³ e s T v e m e j e s i e m e e r ® ³ e e c e e O ³ e c e e l e t v e cetue efceUefJeCeeN³ee HejosM eer pees[H³eeb®e ÒeceeCe
Deepener FlekebÀ ceesþ Deen s keÀer l³eeletve ojJeefJekeÀefmele Peeueer Deens. keÀesCel³eener efñeuee efle®³ ee Mejerje®ee Demee JeeHej ke ÀjeJee ueeieCes ner l³ee l³ee
meceepee®eer veecegYee[îeeves osCes efkebÀJee IesCes Deen s DeMee peeefnjeleer Òeefme× nesC³eeme meg©Jeele Peeueer Deens. mejesiemeer®³ee
ceeO³eceeletve cegue ner mebkeÀuHevee ªp eueer Deens. DeveskeÀ mese fueye´sìeRveer mejesiemeer®³ ee ceeO³eceeletve cetue
efceUefJeu³eeveblej l³eeyeÎue Òemeejc eeO³eceebceOetve ceesþîee ÒeceeCeeJej ®e® ee& meg© Peeueer Deens. l³eecegUs
mejesiemeeruee SkeÀoce iue@c ej ÒeeHle Peeues Deens. ³ ee®e J³eeHeejeuee yeepeejHesþe r³e mJeªHe ÒeeHle nesT
Ieeleues Deens. DeMee JesUer vewmeefie&keÀ peveve Deeef Ce leb$eefJe%eeveelcekeÀ HegveªlH eeove J³eJemLee ³eebleerue
leHeÀeJele ³eeb®eer ®e®ee& nesCes meenef pekeÀ®e Deens. mejesiemeer®³ee ceeO³eceeletve DeHel³e ÒeeH leer ner ®eebieueer yeeye
Demeueer lejer DeMee He×leer® es HegveªlHeeove veJ³ee keÀener JeeoefJeefceceebmee DeeHeCe meoj Òe keÀjCeele keÀjCeej Deenesle.

6.2.3 cenÊJee®³ee mebkeÀuHevee

m e j e s i e m e e r n e r D e M e e r J ³ e J e m L e e D e ens peer efJeefMe<ì keÀe ³eÐeeÜeje meceLe&ve ÒeeH le keÀ©ve SkeÀ ñeer
ogmeN³ee J³ekeÌleermeeþer pevce osC³eeme mencele nesles DeeefCe leer ogmejer J³ek eÌleer l³ee yeeuekeÀe®es keÀe³eosMeerj
HeeuekeÀ yeveles.

m e j e s i e m e e r n s D e m e s H e g v e ª l H e e o ve leb$e%eeve Deens keÀer p³eele ieYe&OeejCesme Je ieYe&HeesDe#ece Demeuesu³ee ñeer SsJepeer Dev³e ñeer ieYe&Oee jCee keÀjles DeeefCe DeHel³e pevceeveblej DeHel³e cetU munotes.in

Page 79

79
HeeuekeÀebvee efoues peeles. keÀenerJes Usme DeefJeJeeefnle Heg©MekeÀleele.

mejesiesì ceoj otmeN³ee®es cegue DeeHeu ³ee ieYee&Me³eele Jee{efJeCeejer ñeer
mejesiesì yesyeer cetU DeeF& J³eefleefjkeÌle Dev³e ñeer®³ee ieYee&Me³eele Jee{ Peeuesues DeHel³e

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) mejesiemeer cnCepes keÀe³e? meje siemeer mebkeÀuHeves®eer keÀesCel eerner SkeÀ J³eeK³ee meebiee.








6.2.4 mejesiemeer efve³e ceve keÀe³eoe 2016

m e j e s i e m e e r c n C e p e s k e À e s C e l ³ e e n er keÀejCeeves cetue pevceeuee I eeueC³eeme DemeceLe& Demeuesu³ee
pees[H³eeves cetue pevceeuee IeeueC³eeme meceLe& Demeue su³ee ñeerves ieYee&Me³e Y ee[îeeves IesTve l³eele
DeeHeuee ieYe& Jee{Jetve pevceeuee IeeueCes.

D e e H e u ³ e e o s M e e l e i e g p e j e l e c e O ³ e s DeeCebo peJeU®³ee Kes[îeebceO³es lemes®e ceesþîee Menjebleerue
iejerye Jeml³eebceO³es mejesiem eer HeÀesHeÀeJeueer nesleer. meje siemeer meboYee&leerue efve³ec eebJej keÀe³eosMeerj efve³eb$eCe
veJnles. SkeÀ JesieUer yeepeejHesþer³ e J³eJemLee ³eeletve efJe mleejueer peele nesleer. Fb ìjves쮳ee mene³³eeves ³ee
J³eJemLes®eer ceeefnleer ÒeeHle keÀ©ve He josMeer ueeskeÀebveer DeHel³e ÒeeHleerme eþer Òe³elve meg© kesÀues. l³eeletve
efvecee&Ce Peeuesu³ee ñeer ieYee&®³ee J³eeHeejerkeÀjCeeuee DeeUe IeeueCes ³eem eeþer keÀe³eosMeerj Òe³elve keÀjCes
iejpes®es nesles.

c e t u e p e v c e e u e e ³ e s C ³ e e ® ³ e e p e w e f J ekeÀ ®e¬eÀeuee leb$eefJ e%eevee®eer pees[ osTve ñeer cegue pevceeuee
IeeueC³ee®es ceMeerve yeveJee³e®es keÀe³e? DeMeeÒekeÀej®³ee veweflekeÀ ÒeMveebletve keÀe ³eÐee®eer DeeJeM³ekeÀlee Jeeìt
ueeieueer.

1. mejesiemeer®³ee ceeO³eceeletve cetue ÒeeHle keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee JejkeÀjC eer meesHeer Jeeìle Demeueer lejer
l³eele DeveskeÀ iegbleeiegbleer®³ee Òeef¬eÀ³eeb®eener Yeeie D eens. pewefJekeÀ, me eceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®ee
l³eele meceeJesMe Deens. ³eeletve efvecee&Ce nesCee N³ee ÒeMveebJej efve³eb$eCe DeeCeC³eekeÀeceer mejesiemeer
keÀe³eoe yeveefJele iesuee.
2. mejesiemeer efve³eceve keÀe³eoe 2016 keÀe³eoe Deblei e&le osMeebleie&le Deeef Ce HejosMeer pees[H³eebvee
J³eeHeejer mejesiemeer keÀjlee ³esCeej veener. keÀe³eosMeerj Òeef¬eÀ³ee He tCe& Peeu³eeveblej®e DeHel³e ÒeeHleer
keÀjlee ³esF&ue. munotes.in

Page 80

80
3. keÀe³eosMeerj efJeJeen Peeuesu³ee Je efJeJeeneme efkeÀceeve Hee®e Jeveel³eeleerue ceefnues®³ee ceoleerves cetue pe vceeme IeeueCes Meke̳ e nesCeej Deens.
4. meceueQefiekeÀ mebyebOe Demeuesu³ee DeeefCe efueJn Fve efjuesMeve ceOeer ue pees[H³eeme ³ee keÀe³eÐee®ee ueeYe
efceUCeej veener.
5. ³ee efJeOes³ekeÀevegmeej DeefveJeemee r Yeejleer³eebvee mejesiem eer®eer HejJeeveieer ef oueer Deens, HejosMeer
pees[H³eebvee ceveeF& keÀjC³eele Deeueer Deens.
6. mejesiemeerletve cetue nJes Demeuesu³ee Yeejleer³e HeleerHe lveerHewkeÀer Helveer®es Je³e 23 les 50 DeeefCe Heleer®es
Je³e 26 les 55 ojc³eeve DemeCes DeefveJee³e& Deens.
7. ueiveeme Hee®e JeoecHel³ee®³ee veel³eele Demeuesu³ee ef JeJeeefnle ceefnuesuee SkeÀoe®e meje siesì DeeF& nesC³ee® eer HejJeeveieer
efceUsue.
8. J³eeJemeeef³ekeÀ mejesiemeermeeþer Hewmes osCeeN³eebvee Hee®e Je9. veel³eeceO³es mejesiemeer keÀjleevee efue bieefveefM®eleerJej HetCe& yeboer Ieeu eC³eele Deeueer Deens. mebyebefOele
pees[H³eeme DeeOeer®es cegue Demeu³eeme efkebÀJee l³ee bveer SKeeos cetue oÊekeÀ Iesleues Demeu³eeme les
mejesiemeerletve cetue pevceeuee Ieeuet MekeÀCeej veenerle. l³eebvee ieeflece bo efkebÀJee DeHebie cetue Demesue
efkebÀJee cegueeuee DemeeO³e Deepeej Peeuee Demesue lej®e les mejesiemeerletve cetue pevceeuee Ieeuet
MekeÀleele.
10. veJeerve efJeOes³ekeÀevegmeej mejesiem eer keÀjCeejer eqkeÌueefve keÌme veesboCeerke =Àle Demeleerue. eqkeÌueefvekeÀ
mejesiemeermeeþer osle Demeuesu³ee mesJes®es Hewmes Deek eÀe© MekeÀles, HeCe mejesiesì ceojuee Hewmes Ieslee
³esCeej veenerle. je<ì^er³e lemes®e jep³e HeeleUerJeje rue mejesiemeer efve³eb$ekeÀ ce b[Us ³ee meieUîeebJej
osKejsKe keÀjleerue.
11. mejesiemeer meboYee&leerue peeefnjeleeRJej yeboer.
12. He@ÀMeve DeeefCe efHeÀiej®³ee veeJ eeKeeueer mejesiemeerJej yeboer.

cenÊJee®³ee lejletoer :
1. mejesiemeer®ee He³ee&³e efveJe[CeeN³ee ceelee efHel³ eebmeeþer DeeJeM³ekeÀ yeeyeeR®ee meceeJesMe.
2. keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee J³eeJemeeef ³ekeÀ mejesiemeeruee efveye¥Oe.
3. mejesiemeer meboYee&le Ie[CeeN³ee ie gvnîeebyeeyele peemleerlepeemle 10 JekeÀjC³eele Deeueer Deens.
4. mejesiemeer®eer Òeef¬eÀ³ee meg© Peeu³eeveblej mejesiesì ceojuee efle®³ee ieYee&Me³eele ieYe&
mees[C³eeDeeOeer®³ee ìHH³eeHe³e¥le ³ ee Òeef¬eÀ³esletve yeensj He[C³ee®ee DeefOekeÀej osC³eele Deeuee Deens.
mebyebefOele pees[H³eeves efle®ee 16 ceefnv³eeb® ee efJecee keÀe{e³e®ee Deen s. ³ee 16 ceefnv³eeble
yeeUbleHeCeeveblej efvecee&Ce nesT MekeÀCeejer iegbleeiegble ie=efnle Oe ©ve veblej®ee mene ceefnv³eeb®ee keÀeU
Oejuee Deens.
munotes.in

Page 81

81
mLee³eer meefceleerves mejesi emeer®³ee meboYee&leerue ueeYe IesCeeN³ee J³ ekeÌleeR®eer J³eeK³ee J³eeHekeÀ kesÀueer
nesleer ³eele efueJn Fve ceO³es jenCeejer pees[Heer, Ieìm HeÀesìerle, veJeN³ee®ee ce=l³e t Peeuesueer ñeer ³eeb®ee
efJe®eej keÀjC³ee®eer efMeHeÀejme kesÀueer nesleer cee$e ner efMeHeÀejme efJe®eejele Iesleueer iesueer veener.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) mejesiemeer keÀe³eÐeeleerue Òece gKe lejletoeR®es JeCe&ve keÀje.








6.2.5 Jeeoe®es cegÎs

D e H e l ³ e n e r v e p e e s [ H ³ e e b m e e þ e r m e j e s i e m e e r n s c e t u e efceUefJeC³ee®es GÊece ceeO³ece nesles Demes Demeues
lejer ³eecegUs mejesiemeer®es Peeues ues J³eeHeejerkeÀjCe ner ef®ebles®eer yeeye nesleer. iegpejeleceO³es mejesiesì
ceojmeeþer MeskeÀ[es efñe³ee SkeÀ$e ne@mìsueceO³es þsJ eC³eele Deeu³ee nesl³ee. DeeHeues ieYee&Me³e Yee[îeeves
osCeeN³ee ³ee efñe³ee meceepeeleerue efve cve mlejeleerue nesl³ee. me jesiemeerletve cetue efce UefJeCeeN³ee pees[H³eeuee
³eekeÀeceer 15 les 20 ueeKe Ke®e& keÀjeJ ee ueeielees. ³eeleerue [e@keÌìme&, Spebì, J³eJ emLeeHeve ³eeble Ke®e&
nesTve mejesiesì ceoj®ee ®eej les Hee® e ueeKeeHe³e¥le Hewmes efceUleele.

D e e H e u ³ e e H e l v e e r u e e S K e e Ð e e v e J e N ³ e e v e s ³ e e m e e þ e r peyejomleerves le³eej ke sÀues Demesue lej meJe&
Hewmee veJeje®e leey³eele Ieslees. cetue pevcee®³ee DeeOeer oieeJeueb lej keÀesCelesner He wmes efceUle veenerle. cetue
DeHebie pevceeme Deeu³eeme efkebÀJee Ye efJe<³eele l³ee cetuee®³ee HeeuekeÀeb®e e IeìmHeÀesì Peeu³eeme l³ee cetuee®eer
peyeeyeoejer kegÀCee®eer.

SketÀCe®e Òepeveve #ecelee ner efñe³eeb®es meeceL³e & ceeveues iesues lej ³e e #eceles®ee J³eeHeejemeeþer
JeeHej keÀjeJee efke bÀJee veener ³eemeboYee&le efveCe& ³e keÀesCe IesCeej? osne®es Jemlet keÀjCe, J³eeHeejerkeÀjCe DeeefCe
Devewmeefie&keÀ MeesJ³eeHeejer #es$ee®eer efveefce&leer ke ÀjCes ns veweflekeÀles®³ee ®eewke Àìerle yemeCeejs Jeeìle veener.

J ³ e e J e m e e e f ³ e k e À m e j e s i e m e e r l e t v e Y e e j l e e l e o j J e < e ea oesve npeej DeHel³e pevc eeme ³esleele. ³eeletve
ojJeefJe%eevee®³ee Òeieleer®ee JeeHej keÀ©ve HewmesJeeu³ee HejosMeer veeieefjkeÀebve er iejerye osMeeleerue efñe³eeb®es
DeMeeÒekeÀejs MeesmeceLe&ve keÀjleele l³eeÒeceeCes mejesiemeer ceeO³eceeletve Hewmes efceUefJeCeejer ñ e e r o s K e e r u e D e e H e u ³ e e k e À e c e e ® e s
meceLe&ve keÀjles. HewMee®³ee peesjeJej keÀenerner Meke̳e Deens ner YeeJevee ef vecee&Ce nesCes meceepeemeeþer ³eesi³e
þjsue keÀe³e ³ee®ee efJe®eej kesÀuee iesuee Heeefnpes. munotes.in

Page 82

82
p e v c e C e e N ³ e e y e e U e ® e s c e e v e J e e e f O ekeÀej DeeHeCe veekeÀeª MekeÀle veener. mejesiesì yesyeer SkeÀe
DeeþJe[îeeYejele l³ee®³ee cegU HeeuekeÀ ebvee osC³eele ³esles HeCe ³ee meJe & ÒekeÀejele l³ee yeeUe®es ceeveJeer
DeefOekeÀej DeeHeCe efnjeJetve Ieslees®e. mejesiesì ceoj®³ ee yeeUbleHeCee®eer jpee ³ee mebo Yee&leerue JeeoefJeJeeoner
eflelekeÀe®e cenÊJeHetCe& Deens. p³ee efñeves Òel³ e#e yeeUeuee pevce efoues uee veener DeMee ñeeruee
yeeUbleHeCee®³ee jpes®es HeÀe³eos Hegj efJeCes efkeÀleHele ³eesi³e Deens?

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) mejesiemeer meboYee&leerue iebYeer j IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.








6.2.6 meejebMe

m e j e s i e m e e r c n C e p e s J e s i e J e s i e U î e e keÀejCeebcegUs cegue nesT ve MekeÀC eeN³ee DeeefCe cegue nJeb®e DeMeer
ceveeHeemetve F®íe Demeuesu³ee pees[H³ eebHewkeÀer Heg©yeerpeeb[ keÀe{tve l³ee®es Òe³eesieMeeUsle HeÀueve Ie[Jet ve DeeCeues peeles. l³eeletve e f v e c e e & C e P e e u e s u e e i e Y e &
ogmeN³ee efñe®³ee ieYee&Me³eele mees[uee peelees. lees l³ee efñe®³ee Mejerjel e ªpeuee keÀer efle®³ ee ceeO³eceeletve
veT ceefnv³eeb®³ee keÀeUele cegue pevceeuee ³esles. ³ eeDeLeea SkeÀe pees[H³ee®es c e g u e o g m e N ³ e e e f ñ e ® ³ e e
ieYee&Me³eele Jee{les. mejesiemeer ³ee Meyoe®es cetU ue@ìerve mejesiesìdme Deen s. ³ee®ee DeLe& Deens He³ee&³e.
cejeþerle l³eeuee Gojoeve Demeener Meyo JeeHejuee peele Demeuee lejer Deepe nesle Demeuesues J³eJenej
Heenlee ogmeN³ee efñe®es ieYee&Me³e Yee[ îeeves IesCes Jee osCes l³eele DeeHeues cegue Je e{efJeCes DeeefCe l³ee®ee
ceesyeouee osCes ne®e jeskeÀ þeskeÀ J³eJenej Deens.

p e v c e p e e l e i e Y e e & M e ³ e v e m e C e s , i e Y e & O e e j C e e n e s C ³ e ele De[®eCeer, JeejbJeej i e Y e & H e e l e n e s C e s ,
DeepeejebcegUs ieYee&Me³e peveve#ece vemeCes DeMee keÀ ejCeebcegUs [e@keÌìj mejesiemeer®e e He³ee&³e meg®eefJeleele.
meceefuebieer pees[Heermeg×e cegu e nJes Demeles cnCetve mejesiem eer®ee He³ee&³e efveJe[leele.

m e j e s i e m e e r ® e s ì ^ @ e f [ M e v e u e m e j e s i emeer DeeefCe iesmì@Meveue Demes oesve ÒekeÀej Deensle. Heefnu³ee
ÒekeÀejele pees[H³eeleerue ñeer®³ee mJel e:®³ee yeerpeeb[e®es pees[H³eeleerue He g©Ie[Jetve DeeCetve l³ee®es ceefnues®³ ee ieYee&Me³eele HeÀueve kesÀues peeles l e j i e s m ì e @ M e v e u e mejesiemeer ³ee
ÒekeÀejele SKeeÐee pees[H³eebHewkeÀer ñ eer®es yeerpeeb[ DeeefCe Meg¬eÀeCegb®es Òe ³eesieMeeUsle efceueve Ie[Jetve DeeCeues
peeles DeeefCe lees ieYe& ogmeN³ee ceef nues®³ee ieYee&Me³eele þs Jeuee peelees. veT ceefnv³eeveblej cegue pevceeuee
Deeu³eeJej les yeeU meby ebefOele pees[H³eekeÀ[s meesHeefJeues peeles.

m e j e s i e m e e r ® e e r Ò e e f ¬ e À ³ e e m e e s H e e r D e e e f C e H e ì k e À v e n e sCeejer vemeles. SkeÀe mejes iemeermeeþer KetHe keÀece
kesÀues peeles. keÀenerner P eeues lejer cegue nJeb®e DeMeer YetefcekeÀe DemeCeeN³ee Je Deeþ les yeeje ueeKe Ke®e& munotes.in

Page 83

83
keÀjC³ee®eer le³eejer DemeCeejer pees[Heer DeeHeCe meje siemeer meeþer le³eej Demeu³ee®es [e@keÌìjebvee meebieleele.
mejesiemeermeeþer keÀece keÀjCeeN³ee ueneve ceesþîee DeMe e Spevmeerpe Demeleele. ueneveele ueneve Spevmeer
Jeles 25 mejesiemeer kesÀmesme Demeleele. ³ee SpevmeerkeÀ[ s leUeieeUele mebHeke&À Demeuesues Spebì Demeleele.
HewMeeb®eer iejpe Demeuesu³ee cegueeb®es efMe#eCe HetCe& JneJes ³eemeeþer DeeefLe&ke À iejpe Demeuesu³ee efñe³ee
mejesiemeermeeþer le³eej nesleele. lemes® e SKeeÐee efñeuee ef le®ee veJeje mejesiemeer keÀje³ euee ueeJelees. HeÀkeÌle
Hewmes efceUefJeC³ee®³ee ¢ef<ìkeÀesveel etve keÀener efñe³ee mejesiemeerkeÀ[s Heenleele DeeefCe l³ee mejesiesì ceoj
yeveC³ee®ee ceeie& HelkeÀjleele ceie l³ ee Speb쮳ee mebHekeÀe&le ³esleele.

m e j e s i e m e e r l e t v e p e v c e u e s u e b y e e U p e v c e u ³ e e v e b lej DeeþJe[îeeYejele®e l³ee®³ee vewmeefie&keÀ
HeeuekeÀebkeÀ[s meesHeefJeues peeles. l³ee yeeUeuee meesjesiesì ceoj®es otOe efoues peeles. Hejblet mejesiesì ceoj®es
otOe keÀOeerkeÀOeer yeeUeuee DeHegjs He[les l³eecegUs Òel³e#e yeeU pevc eeuee ve Ieeuelee keÀener nesceexvme®eer
ì^erìceWì IesTve ñeer mleveHeeve ke À© MekeÀles. mejesiesì ceoj®es l³ee pevceuesu³ee yeeUeMeer keÀesCelesner
YeeJeefvekeÀ veeles efvecee&Ce nesle veener . yeeU pevceeuee Deeu³eeveblej les mebyeb efOele DeeF&Jeef[u eebkeÀ[s meesHeJetve
DeeHeues Hewmes IesTve mejesiesì ceoj efveIegve peeles. ns DeeHeues cegue veen er DeeHeCe l³eeuee HeÀk eÌle ieYee&Me³eele
Jee{efJeues Deens ³ee®eer mJe®í peeCeerJe l³eeb®³eeceO³es De meles. efleLes YeeJeefvekeÀ ie gbleeiegbleer®ee cegÎe®e vemelees.
l³ee yeeUe®es vewmeefie&keÀ HeeuekeÀ ns keÀOeerkeÀOeer peemle YeeJeefvekeÀ nesTve þju³eeHes#ee peemle Hewmes osleele.
mejesiesì ceojuee, efle®³ee cegueebvee ke gÀìgbyeebvee YesìJemlet osleele. DeeHeu eb yeeU efle®³ee ieYee&Me³eele veerì
Jee{eJeb ³eemeeþer efle®eer peemle erle peemle keÀeUpeer Iesleele.

e f J e k e À e f m e l e o s M e e b c e O ³ e s m e j e s i e meermeeþer YeejleeHes# ee 5 les 6 Heì DeefOekeÀ Ke®e& ³esle Demeu³eeves
Yeejleele ³esTve mejesiemeer cegue efce UefJeC³eele HejosMeer pees[H³eeb®es Òe ceeCe ceesþs Deens. peHeeve, ®eerve,
ÖeÀevme ³ee osMeele mejesiemeerJej yeboer Deens. jesceve ke @ÀLeefuekeÀeb®ee ÒeYeeJe Demeuesu³ee keÀener osMeebceO³es
mejesiemeer, ieYe&Heele ³eeJej yeboer Deens. MeejerefjkeÀ DemeceLe&lescegU s cegue nesT ve MekeÀCeejer pees[Heer,
meceefuebieer pees[Heer ³eeb®es Yeejleele ³esTve mejesiemeerletve cegue efceUefJeC³ ee®es ÒeceeCe ceesþs Deens. l³eecegUs
Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJe j Yeejlee®eer DeesUKe mejesi emeer nye DeMeer®e Deens. mejesiemeermeeþer Yeejleele
³esCeeN³ee HejosMeer pees[H³eebmeeþer Y eejle mejkeÀejves keÀener efve³ece ueei et kesÀues Deensle. l³eevegmeej ìgefjmì
efJnmeeJej ³esTve mejesiemee rletve cegue efceUJelee ³esCeej veener. meje siemeerletve cegue efce UJet Fef®íCeeN³ee
pees[H³ee®³ee ueiveeuee oesve Jemenpe YeejleekeÀ[s JeUCeejer HeeJeues Deelee Lee³eueb[, ceseqkeÌmeke Àes DeMee osMeebkeÀ[s JeUe³euee ueeieueer
Deensle.

m e j e s i e s ì k e À j C e e j e r ñ e e r e f J e J e eefnle DemeCes efleuee mJele:®eer Sk eÀ efkebÀJee oesve cegues DemeCes
DeHesef#ele Deens. efle®³ee veJeN³ee®eerner mebceleer DemeeJeer ueeieles Je leer me bceleer uesKeer efuentve Iesleueer peeles.
mejesiesì ceojuee mejesiemeermeeþer SketÀCe De[er®e les leerve ueeKe ªHe³es efceUleele. efmePeefjve keÀjeJes
ueeieues lej HeVeeme npeej ªHe³es þju³ eeHes#ee DeefOekeÀ efceUleele . pegUer cegues Peeueer lejer Hewmes Jee{leele.
keÀesCel³ee ìHH³eeJej efkeÀleer Hewmes ef ceUCeej ns DeeOeer®e þjuesues Demeles. ns Hewmes Spevmeer keÀ[tve l³eebvee
ìHH³eeìHH³eeves efceUleele. mejesiemeer ceoj®³ee veeJeeves yeBkesÀle De keÀeTbì GIe[tve l³ee DekeÀeTbì®es ®eskeÀ
efleuee efoues peeleele. mejesiesì ceojkeÀ[tve DeeHeu³eeu ee meieUs Hewmes efceUeues ns mìBHe HesHejJej efuentve
Iesleues peeles.
munotes.in

Page 84

84
m e j e s i e m e e r ® ³ e e c e e O ³ e c e e l e t v e D e v e s k e À e b v e e c e e l ee efHelee nesC³ee®ee Deevebo efceUeuee Deens. ³ee
meieUîee meceeblej ³eb$eCee meje siemeerMeer mebyebOe ³esC³ee J³eefleefjkeÌle kegÀCeeuee HeÀejMee ceeefnleer vemeleele. ns
meieUs DeeHeu³ee DeemeHeeme®e Ie[le De meles HeCe yengleskeÀ meJe&meeceev³ e ceeCemes DeveefYe%e Demeleele.
mejesiemeerletve cegue pevceeuee IeeueCes ner ueeskeÀebvee SkeÀoce efJe%eevee®e er PesHe®e Jeeìles leMe er leer Deens®e HeCe
efle®eer meeceeefpekeÀ efkebÀcele keÀe³e DeeefCe leer keÀesCe keÀMeer keÀe³e cees peles ne cegÎe cenÊJee®ee Deens. lees
efJeOes³ekeÀeves DeOeesjsefKele kesÀuee De ens. mejesiemeer efve³eceve efJeOes³ekeÀ 2016 ³ee efJeOes³ekeÀ eves mejesiemeer®³ee
J³eeHeejerkeÀjCeeuee ®eeH e ueeJeuee Deens.

6.2.7 mejeJeemeeþer ÒeMve

1. mejesiemeer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.
2. mejesiemeer meboYee&leerue keÀe³eÐeel eerue ÒecegKe lejlegoer meebiee.
3. mejesiemeer meboYee&leerue JeeoefJeJeeoeJej Òe keÀeMe ìekeÀe Je legce®es cele ceeb[e.

6.2.8 meboYe& meeefnl³e

1. meleer les mejesiemeer cebieuee iees[yeesues
2. Hee@efueefìkeÌme Dee@HeÀ efo Jetcye ef HebkeÀer efJejeCeer. Deveg. jsMcee kegÀ uekeÀCeea Heeþejs cesnlee HeefyueefMebie
neTme.
3. Surrogacy in India Anil Malhotra, Ranjit Malhotras
4. https://dhr.gov.in/sites/de fault/files/su rrogacyregbill 0.pdf










munotes.in

Page 85

85
7
iegvne DeeefCe v³ee³e
CRIME AND JUSTICE

IeìkeÀ j®evee:

7.1 DeY³eemee®es GÎsMe
7.2 ÒemleeJevee
7.3 keÀe³eÐee®³ee ¢ef<ìves iegvnîeeb®eer mebkeÀuHevee
7.4 meceepeMeem$eer³e ¢<ìîee iegv nîee®eer mebkeÀuHevee Je J³eeK³ee
7.5 iegvnsieejer®es mJeªHe Je keÀejCeceerceebmee
7.6 iegvnîeeb®es Jeefie&keÀjCe efkebÀJee ÒeJeen
7.7 iegvnsieej HegveJe&meve He×leer
7.8 Heesueerme oue
7.9 meejebMe
7.10 mejeJeemeeþer ÒeMve
7.11 meboYe& meg®eer

7.1 DeY³eemee®es GÎsMe

1. iegvnîeeb®³ee efJeefJeOe mJeªHee®es mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve meebieCes.
2. iegvnîeeb®es mJeªHe keÀejCeebm en ceeefnleer keÀ©ve osCes.
3. iegvnîeeb®³ee efJeefJeOe ÒekeÀeje® eer Heefj#eCe ke À©ve osCes.
4. iegvnsieejeb®³ee HegveJe&meveem eeþer Deeceueele DeeCeu³ee peeCeeN ³ee He×leer mHe<ì keÀjCes.
5. iegvnîee mebyebOeerle cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCetve D eesUKeu³ee peeCeeN³ee Heesu eerme Heoe®es j®evee Je
peyeeyeoejer efJemleejeves c eeefnleer ke˩ve osCes.

7.2 ÒemleeJevee

` i e g v n e ' m e c e e p e J e = # e e u e e H e e s K e j C eeN³ee DeveskeÀefJeOe GHeeOeerHewkeÀe r SkeÀ Ye³ebkeÀj GHeeOeer Deens.
iegvnsieejer®es Meem$e mJeleb$e Meem$e cn Cetve DeefmlelJeele Deeues Demetve iegv ne Je iegvnsieejer ³ee efJel³eele mJeleb$eHeCes DeY³eeme keÀjC³eele ³eslees. meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve ne r meceepeeceOeerue DeHeefjne³e& Ieìvee munotes.in

Page 86

86
Deens Je meeceeefpekeÀ efJeIeìve ns meeceeefpekeÀ HeefjJ ele&vee®³ee Meleer®es SkeÀ Debie Deens. meeceeefpekeÀ
HeefjJele&vee®ee jesKe ³ees i³e efoMesuee JeUefJeC³ee®eer peyeeyeoejer meceepe efve³eb$ekeÀe®eer Demeles.

m e c e e p e e c e O ³ e s D e e f m l e l J e e l e D e m eCeeN³ee keÀe³eÐeeb®es GuuebIeve mele le nesle Demeles. DeefmlelJeele
DemeCeeN³ee meeceeefpekeÀ efve³eb$eCee®ee Yebie keÀjCeeje ceeveJeer mJeYeeJeOece& Hetjeleve keÀeUeHeemetve
¢<ìeslHeÊeerme ³eslees. HetJee a DeefmlelJeele Demeuesu³ee ie tbleeietbleer®³ee keÀe³eÐeebceO³ es keÀe³eosceb[Ueves DeeCeKeer
veJeerve keÀe³eos keÀ©ve meeceeefpekeÀ keÀe³eÐeeb®eer mebK³ee Jee{efJeuesuee r Deens. l³eecegUs J³ekeÌleerkeÀ[tve
DeveeJeOeveeves l³eeb®es kesÀ Jnelejer GuuebIeve nesles.

G o e . j n o e j e r ® e s e f v e ³ e c e , e f v e j e f v e j e U s k e À j J e Y e e [ s e f v e ³ e b $ e C e k e À e ³ e oe Fl³eeoer keÀe³eos
DeefmlelJeele Deeu³eeyejesyej l³eeb®es pe veleskeÀ[tve Heeueve keÀjJetve IesC³e emeeþer yeje®e ceesþe veeskeÀjJeie&
vesceC³eele Deeuee. l³eecetUs DeveeJeO eeveeves SKeeÐeekeÀ[tve keÀe³eosYebie Peeu³eeme ueies®e l³ee®³eeJej
keÀe³eosMeerj Fueepe kesÀuee peelees.

i e g v n s i e e j e r ® ³ e e J e e { e r y e e y e l e e f J e ® e ej keÀjleevee l³ee®ee mebyebOe Flej ke Àener keÀejCeebMeer Deens keÀe ns
ner HeenCes pe©jer®es Deens. pemes mege fMe#eerle meceepeele DeHejeOee®es Òec eeCe keÀceer Demeles Demee meJe&meeceev³e
meceepe Deens lemes®e veerleer Je Deveerle er ³eeb®ee DeHejeOeebMeer keÀe sþHe³e¥le mebyebOe Deens? meJe& DeveweflekeÀ Jele&ve
ÒekeÀej cnCepes iegvne Demes cnCelee ³esF&ue keÀe? ceie iegvne cnCepes De Oecee&®ejCe Demee l³ee®ee DeLe& neslees
keÀe? keÀer ietvne cnCepes meceepeeuee Demebcele Jele&v e Demeener ÒeMve DeY³eemek eÀebvee He[lees. cnCetve®e
iegvne efkebÀJee DeHejeOe cnCe pes keÀe³e ³eeyeeyele ÒeLece ce eefnleer IesCes F<ì nesF&ue. iegvnsieejer cnCepes keÀe³e?
lemes®e iegvnsieejer®ee DeLe& mHe<ì nesC³e emeeþer Heg{erue oesve ¢e f<ìkeÀesCee®ee efJe®eej ke ÀjCes pe©jer®es Deens.

7.3 keÀe³eÐee®³ee ¢ef<ìves iegvnîeeb®eer mebkeÀuHevee

k e À e ³ e Ð e e ® ³ e e ¢ e f < ì k e À e s v e e l e t v e m e c e e p e e ® ³ e e Ò e ® e e f uele keÀe³eosMeerj ¢ef<ìk eÀesveeletve ÒemLeeefHele
keÀe³eÐee®³ee efJe©× peeCeeje J³eeqkeÌle Jele&vee®ee keÀesC eleener ÒekeÀej iegvne mecepeuee peelees. DeLee&le, ner
J³eeK³ee kesÀJeU J³ekeÌleer®³ee Jele&vee®ee efveoxMe keÀjle s, Jele&veeceeieerue nslet®ee ve ener, keÀe³eÐeemeceesj meJe&
J³ekeÌleer meceeve Demeleele, l³eecegUs keÀe³eÐeeefJe©× peeCeejs keÀesCelesner J³ekeÌleerJele&ve iegvne ³ee meojele
cees[les. meceepeMeem$eer³e ¢<ìîee ef Je®eej keÀjlee keÀe³eÐee®³ee ¢ef<ìk eÀesveeletve keÀjC³eele Deeuesueer
iegvnîee®eer J³eeK³ee mJeerkeÀejlee ³esC³eemeejKeer veener, keÀejCe -

De) ³ee J³eeK³esÒeceeCes ÒemLeeefHele keÀe³eÐee®³ee efJe©× peeCeejs keÀesCel esner J³ekeÌleerJele&ve iegvne nesT
MekeÀles. leLeeefHe, keÀe³eÐee®³ee ®eewkeÀìerle yemeCeejs, He jblet meceepe efJeIeelekeÀ DemeCeejs J³eeqkeÌleJele&ve
iegvne þjle veener.
ye) lemes®e efkeÀjkeÀesU mJeªHee®es iegvns Je iebYeerj mJeª Hee®es iegvns ³eebveer vescek eÀe HeÀjkeÀ ³ee J³eeK³esletve
mHe<ì nesle veener.
keÀ) l³ee®eÒeceeCes ³ee J³eeK³esÜejs ietvnîeeb®eer meelel³eev es yeoueCeejer mebkeÀuHevee JeemleJe DeLee&ves efJeMeo
nesle veener, keÀejCe iegvnîee®³ee mebkeÀuHevee JeemleJe DeLee&ves efJeMeo nesle veener. keÀejCe iegvnîee®³ee
mebkeÀuHevesle JesUesJesUer efvejefv ejeUîee osMeeble efvejefvejeUîee efJeY eeieele DeeefCe SkeÀe®e efJeYeeieeleerue
ÒeosMeeble yeoue nesle peelee le Demes efometve ³esles. munotes.in

Page 87

87
i e t v n î e e ® e s m J e © H e m e J e & $ e m e e j K es vemeles. efvejefvejeUîee mebmke =ÀleerceO³es les efvejefvejeUs
Dee{Ules. cnCepes®e iegvnîee®es mJeªHe mLeuekeÀeuemeeHes#e Deme les. HetJeea®³ee keÀeUer keÀe³eosMeerj DemeCeejer
SKeeoer ke=Àleer meO³ee®³ee keÀeUer yeskeÀ e³eosMeerj þ© MekeÀles efkebÀJee HetJeea® ³ee keÀeUer yeskeÀe³eosMeerj DemeCeejer
SKeeoer ke=Àleer meO³ee®³ee keÀeUer keÀe³eosMeerj þ© Meke Àles. FlekesÀ®e veJns, lej efleuee meceepeceev³eleener
ueeYeles. Goe. oe©yeboer. Yeejleeleerue keÀener jep³eebce O³es ceÐeHeeve ne iegvne c eeveuee peelees lej keÀener
jep³eebceO³es l³eeme meceepeceev³elee Òe eHle Peeueer Deens. yentHelveer ÒeL ee DeeHeu³ee meceepeele SkesÀkeÀeUer
iegvne mecepeuee peele vemes, Deepe lees iegvne þjlees . ³ee YetefcekesÀletve efJe ®eej kesÀu³eeme keÀe³eÐee®³ee
¢ef<ìkeÀesveeletve kesÀuesueer iegvnîee®eer J³eeK³ee meceHe&k eÀ þjle veener. keÀejCe ³ee J³eeK³esÜeje keÀe³eÐee®³ee
efJeefMe<ì Jele&veÒekeÀeje®ee DeLeJee ke =ÀleeR®ee®e efveoxMe kesÀuee peelees. ueeskeÀkeÀu³eeCee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve
Dev³e Jele&ve ÒekeÀej ner OeeskeÀeoe³eke À Demet MekeÀleele. Hejblet l³eeb®ee efJe ®eej ³ee J³eeK³es®³ee keÀ#esle nesle
veener.

k e À e ³ e Ð e e v e s i e t v n e e f m e × P e e u ³ e e m e k e À e ³ e Ð e e v e g m e ej iegvnsieej J³ekeÌleerme e f M e # e e e f o u e e r p e e l e s .
cnCetve®e Fefue³eì Je cesefjue ³eebveer keÀe³eÐeeb®³ee ¢ef< ìkeÀesveeletve keÀe³eÐee®eer J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀueer
Deens.

’ i e t v n e c n C e p e s k e À e ³ e Ð e e ® ³ e e e f J e © × n e s C e e j s J e l e & v e keÀer, pes kesÀues iesu³eeme ce=l³etob[ efkebÀJee
keÀejeie=nele efkebÀJee megO eejie=nele efkebÀJee lelmec e peeieer [ebyetve þsJeC³ee efMe#ee efoueer peeles.“

7.4 meceepeMeem$eer³e ¢<ìîee iegvnî ee®eer mebkeÀuHevee Je J³eeK³ee

i e t v n î e e y e e y e l e ® e e k e À e ³ e Ð e e ® e e ¢ e f < ì k eÀesve DeeefCe meceepeMeem$eer³e ¢e f<ìkeÀesve ³eeble HeÀjkeÀ Deens.
keÀe³eÐee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve ÒemLeeefHele keÀe³eÐee®³ ee efJe©× peeCeejs keÀesCelesner J³eeqkeÌleJele&ve ietvne
þjles. ³eeGueì, meceepeMeem$eer³e¢< ìîee meceepeefnleeme OeeskeÀeoe³ekeÀ þ jCeejs J³ekeÌleer®es keÀesCelesner
ke=Àl³e iegvne, ³ee meojele ³esles. ³ee®ee®e DeLe& mec eepeMeem$eer³e ¢<ìîee pes J³eeq keÌleJele&ve iegvnsieejer
mJeªHee®es þjsue les keÀe³eÐee®³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve lemes þjsue®e Demes veener, keÀejCe meceepekeÀu³eeCeeuee
OeeskeÀeoe³ekeÀ þjCeejs J³ekeÌle er®es DeveskeÀ Jele&veÒekeÀej keÀe³eosMeerj ¢ef<ìkeÀesveel etve efMe#eeHe$e þjleele®e
Demes veener. Goe. ceÐeHeeve, ns J³ek eÌleer, kegÀìgbye, Mespeejer Je He³ee& ³eeves meceepe ³ee meJee¥®³ee ¢<ìerves
efJeIeelekeÀ þ© MekeÀles. H ejblet meJe&®e meceepeele les keÀe³eosMeerj ie tvne þjle veener. meceepeMeem$eer³e¢<ìîee
ietvne ne cetuele: meeceeefpekeÀ efve³e ceeb®ee Yebie Demelees. meec eepeefJeIeelekeÀ Demes ns Jele&ve Demeles DeeefCe
ueeskeÀceleevegmeej les iegvnsieejer mJeªHee®es mecepeues peeles.

meceepeMeem$eer³e ¢<ìîee ietvnîeeb® eer J³eeK³ee :
D e c e s e f j k e s À l e e r u e Ò e e f m e × i e t v n e M e e m $ e % e [ e @ . e f i e efueve ³eebveer meceepeMee m$eer³e ¢<ìîee ietvnîee®eer
J³eeK³ee Heg{erueÒeceeCes kesÀueer Deens.

’ i e t v n e n e r J e m l e t l e : m e c e e p e e f J e I e e l e k e À k e = À l e e r D e m e les efkebÀJee leer ke=Àleer m e c e e p e e f J e I e e l e k e À D e e n s
Demes oMe&efJeues peeles efkebÀJee leer ke=Àleer meceepeefJeIeelekeÀ Deens Deme e meceepeeleerue SkeÀe ueeskeÀmecetne®ee
efJeMJeeme Demelees. DeLee&le DeMe e ueeskeÀmecetneuee DeeHeuee ne efJe MJeeme FlejebJej ue eoC³ee®eer meÊee
Demeles, FlekesÀ®e veJns lej ne ueeskeÀmecetn mebyebefOele J³ekeÌleeruee DeMee ke=Àl³eey eÎue efveefM®eleHeCes efMe#ee
keÀ© MekeÀlees.“ - [e@. efieefueve munotes.in

Page 88

88
’ i e t v n e n s S k e À D e m e s ¢ < k e = À l ³ e D e ens keÀer, p³eecetUs Òe®eefuele mec eepe mebj®evesuee y eeOee efvecee&Ce
keÀ©ve DeeefCe keÀe³eÐee®es GuuebIeve keÀ©ve meeceeefpekeÀ Je je<ì^er³e metJ³eJemLesuee OeeskeÀe efvecee&Ce kesÀuee
peelees DeMee ceeveJeer Jele&veeuee `ietvne' meby eesOeues peeles.“ - Òee. mepexjeJe yeesje[s

’ietvne ns Demes meceepeefJejesOeer Jele&ve Deens ke Àer p³ee Jele&veeme mecetneves veekeÀejues DeeefCe
l³ee®eyejesyej ob[ osC³ee®eer J³ eJemLee kesÀuesueer Demeles.“ - Fefue³eì DeeefCe cesefjue

’ m e c e t n e ® e e e f k e b À J e e m e c e e p e e ® e e m e e c e e e f p e k e À e f v e ³ e c e Yebie keÀjCeejs Jele&ve cn Cepes efJe®eue efkebÀJee
ietvne“

J e j e r u e J ³ e e K ³ e e b ® e e e f J e ® e e j k e Àjlee meceepeMeem$eer³e ¢<ìîee `iet vne' ³ee mebkeÀuHeves®es Heg{erue
leerve Yeeie mHe<ì nesleele.

1. meceepekeÀu³eeCee®³ee ¢ef<ìkeÀesveelegve J³ekeÌleer®es SKeeos ke=Àl³e efkebÀJe e Jele&veÒekeÀej OeeskeÀeoe³ekeÀ Deens
Demee efJeMJeeme efvecee& Ce Peeuee Heeefnpes.
2. p³ee ueeskeÀmecetnekeÀ[tve Demee efJe MJeeme efvecee&Ce nesF&ue l³eeuee DeeHeu es efveCe&³e FlejebJej ueeoC³ee®eer
meÊee Demeueer Heeefnpes.
3. l³ee ueeskeÀmecetnekeÀ[tve DeMee mJeªHee®³ee ke=Àl³eebJej efkebÀJee Jele&veÒekeÀejebJe j efveefM®ele mJeªHee®eer
efve³eb$eCes Ieeleueer ie sueer Heeefnpesle.

³ee J³eeK³esceO³es SkeÀ yeeye ie=nerle Oejuesueer Deens keÀer, J³ekeÌleer ®es SKeeos Jele&ve efkebÀJee ke=Àl³e
meceepeefJeIeelekeÀ þ© MekeÀles. Go e. ceÐeHeeve, petieej Fl³eeoer.

D e L e e & l e , D e M e e Ò e k e À e j ® e e e f J e M J eeme keÀener SkeÀe keÀejCeeves efv eefM®eleHeCes efvecee&Ce neslees Demes
veJns, keÀoeef®ele, Demee efJeMJeeme efvecee&Ce nesCes ns menpe ÒeJe=Êeer vetmeej Ie[le Demesue efkebÀJee DeMee
ÒekeÀej®ee efJeMJeeme, ª{er, ÒeLee Je HejbHeje ³eeJej DeeOeejuesuee Demesu e efkebÀJee ueeskeÀeb®³ee mJele:®³ee
DevetYeJeelegve lees efvecee&Ce Peeuee Demesue. Goe. ®eesjer, ceÐeHeeve ³ eeyeeyele®es meceepee®es ¢ef<ìkeÀesve menpe
ÒeJe=Êeervegmeej efvecee&Ce Peeuesues, ÒeLeeiel e efkebÀJee DevegYeJeefme× Demet MekeÀleele.

³ e e m e b o Y e e & l e m e e c e e e f p e k e À k e À e s C e l ³ e e n e r J ³ e k e Ì l eeruee DeMee ÒekeÀej®³ee efJe MJeemee®eer mel³ee-mel³elee
He[leeUtve Heenlee ³esCeej veener, cnCepes®e Dem ee efJeMJeeme yejesye j Deens keÀer ®etkeÀ Deens ns
Meem$eer³e¢<ìîee þjefJe lee ³esCeej veener.

7.5 iegvnsieejer®es mJeªHe Je keÀejCeceerceebmee

Y e e j l e e c e O ³ e s i e t v n î e e b ® e s m J e ª H e F l e j o s M e e l eerue ietvnîeeb®³ee mJe© HeemeejKes®e Deens,
meeOeejCele: Ketve, ceejeceejer, uegìeu etì, G®euesHeCee, efKemes keÀeHeCe s, HeÀmeJeCetkeÀ, otmeN³ee®³ee
ceeueceÊes®es DeHenjCe keÀjCes, YesmeU Je yeveeJeì ceeue efvecee&Ce keÀ©ve u eeskeÀebvee HeÀmeefJeCes, mejkeÀejer Jee
meeJe&peefvekeÀ HewMee®ee DeHeJ³e³e Je osMeêesn Fl³eeoer efvejefvejeUîee ÒekeÀej®es ietvns osMeele meJe&$e
Demeu³ee®es DeeHeCe Heenle Demelees®e. munotes.in

Page 89

89
i e t v n s i e e j p e c e e l e e r ® e s u e e s k e À e f H e { e r p e e l e i e g v ns keÀ©ve®e Heesì Yejerle Deensle Demes cnìu³eeves
l³eeb®³eeJej Dev³ee³e nesF&ue, keÀejCe íHHejyebo ueeskeÀ cetIeuekeÀeUele ue{eF& ®³ee JesUer PeesHe[îee Je lebyet
GYeejC³ee®es þskesÀ nesle, lej ueceeCeer ueeskeÀ Oeev³e Je Flej meeceevee®³ee JeenletkeÀ er®es þeskesÀ nesle, Hejblet
keÀeueeblejeves HeefjefmLeleerle yeoue Peeuee Je ³ee ueeskeÀe b®es Jej GuuesefKeuesues efHe {erpeele Oebos yebo He[ues,
l³eecegUs ®eeefjleeLe& ®eeueefJ eC³eekeÀefjlee otmejs meeOeve GH eueyOe ve Peeu³eeves l³eebv ee DeHeceeiee&ves ³eesie#esce
®eeueJeeJee ueeieuee.

Deepemet×e mìerue®eer Yeeb[er pe emle GHe³eesieele ³esT ueeieu³eeceg Us keÀunF&, efHeþe®³ee efiejC³ee
efveIeeu³eecegUs Oeev³e oUC³eemeeþer peeleer keÀjCes ef kebÀJee ìekeÀefJeCes, meesv³eeJej efveye¥Oe Deeu³eecegUs
meesveeje®ee Oeboe keÀjCeejs ueeskeÀ ³eeb ®es efHe{erpeele Oebos cees[keÀUerme D eeu³ee®es efometve ³esles. l³eecegUs
l³eebvee GojefveJee&nekeÀefjlee veJeer ve OebÐeekeÀ[s JeUCes Yeeie He[le Deen s. l³ee meJee¥vee De Lee&pe&vee®ee otmeje
meeceev³e ceeie& GHeueyOe neslees®e De mes veener Je p³eebvee lees nesle veen er l³eeb®³eemeceesj D eelcenl³ee efkebÀJee
®eesjer Fl³eeoer GHeceeiee&®e e DeJeuebye keÀjC³eeefMeJee³e otmeje ceeie&®e vemelees.

i e g v n s i e e j p e c e e l e e r J e j m e j k e À ejves yejer®e efve³eb$eCes Ieeleu eer Demetve l³eeb®³eeJej osKejsKe
keÀjC³eemeeþer SkeÀ Jemeenle DeefOekeÀejer efve³egkeÌle kesÀ uee Deens. Jemeenleerle jenC eeN³ee Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee
jespe npesjer ÐeeJeer ueeieles. l³eebvee HejJeeveieerefMeJee³e Jemeenle mees[l ee ³esle veener. lemes®e SKeeos keÀece
efkebÀJee Oeboe HelkeÀju³eeme l³eebvee ³ee De efOekeÀeN³eeuee keÀUJeeJes ueeieles. melele leerve Je jeefnueer Je SkeÀner ietvne kesÀuee veener lej l³ee J³ekeÌleer®es ietvnsieejeb®³ee ³ eeoerleerue veeJe keÀe{tve ìekeÀC³eele
³esles Je leer J³ekeÌleer meeceev³e, veeieefjkeÀeÒeceeCes Jeeiet MekeÀles. De Mee leNnsves JebMeHejbHejeiele Oebo
yemeu³eecegUs ietvnsieej yevetve Goje fveJeen keÀjCeeN³ee ³ee pec eeleervee SkeÀe peeieer jeneJe³eeme Yeeie Hee[tve
®eebieues jespeieej efceUJetve osTve l³eebvee ®eebieues efMe#eCe osTve l³eeb®³ eeJej ®eebieues mebmkeÀej Ie[Jetve
l³eebvee meoe®eejeves jenC³ eeme efMekeÀefJeC³ee®es Òe ³elve nesle Deensle.

ietvnsieejer efkebÀJee DeHeje Oee®eer keÀejCeceerceebmee :
1) YeeweflekeÀ keÀejCes :
Y e e w e f l e k e À H e e f j e f m L e l e e r ® e e J ³ eeqkeÌle efJekeÀemeeMeer D e e f l e e f v e k e À ì ® e e m e b y ebOe Deens. nJeeceeve,
HeeTmeHeeCeer Je efHekesÀ ³ee meJee¥veer c e e v e J e e r p e e r J e v e e f v e ³ e b e f $ e l e n e s l e Demeles. peerJeveeM³ekeÀ meJe& yeeyeer
vewmeefie&keÀ nesle Demeles. peerJeveeM³e keÀ meJe& yeeyeer vewmeefie&keÀ meeOevem eeceûeerJej®e DeJeuebyetve Demeleele.
cnCetve metHeerkeÀ ÒeosMeeleerue ueeskeÀm ebK³ee Deefleoeì Demeles. lej yeHeÀe &U, [eWiejeU Je JeeU Jebìer ÒeosMeele
leer efJejU Demeles. DeeefLe&keÀ Je meeb mke=ÀeflekeÀ efJekeÀe me ne vewmeefie&keÀ HeefjefmLe leerMeer Del³eble efveieef[le
Demeles.

2) meeceeefpekeÀ keÀejCes :
H e = L e k e À J e S k e À m e b O e m e c e e p e e l e i e t v n î e e b ® e s Ò e ceeCe keÀceer Dee{Ules. Goe. p e v e p e e l e e r , û e e c e e r C e
efJeYeeie, ³eeGueì, Menjel eerue meceepej®evesle Dee{UCeeN³ee efJeefJe OelescegUs ietvnîeeb®es ÒeceeCe peemle
Demeles. meebmke=ÀeflekeÀ mebIemeceepej®evesle Del³eble ieefleceeve H eefjJele&ve nesle Demeles. lesLesner ie tvnîeeb®es ÒeceeCe peemle Dee{Ules.
mLeeveebleefjle J³eeqkeÌle Je mLeeefvekeÀ jefnJeeMeer ³eeb®³ee leguevesle mLeeveebleef jle J³ekeÌleerle ie tvnsieejer®es ÒeceeCe
peemle Dee{Ules, keÀejCe DeeHeu³ee cetU®³ee meceepej®evesÒeceeCes ³ee J³ ekeÌleerb®ee efHeb[ le³eej Peeuee munotes.in

Page 90

90
Demeu³eeves mLeeveeblej kesÀu³eeJej l³ee veJeerve meceepej®evesMeer les SkeÀ ©He nesT MekeÀle veenerle. lemes®e
l³ee meceepeeleerue meeceeefpekeÀ DeeoMe& cetu³es Je Dee®eej ³eeb®eener ietvnîee b®³ee ÒeceeCeeMeer mebyebOe Demelees.

3) pewefJekeÀ keÀejCes :
JebMe-meb¬eÀceCee®ee Je ietvnîee®ee mebyebOe oeKeefJeC³ee®ee Òe³elve Peeuee Demetve keÀener
J³ekeÌleerceOeerue iegvnsieejer Je=Êeer JeebefMekeÀ Demeles De mesner cele ceeb[C³eele Deeues . leLeeefHe, iegvnsieejer Je=Êeer
ner DeevetJebefMekeÀlesHes#ee (Bio logical Heredky) meeceeefpekeÀ JeejmeeMeer (Social Heritage)
peemle mebyebefOele Demeu³ee®es Heg{s ef me× keÀjC³eele Deeues. Mejerjele Demeuesu ³ee efJeefJeOe ûebLeer®³ee ñeeJeebJej
ceveg<³eeb®es ceveesJ³eeHeej yeN³ee®e ÒeceeCeeJej DeJeuebyetve Demeleele. ûe bLeer®³ee keÀceer-Dee fOekeÀ ñeeJeeJej
ceeveefmekeÀ efJeke=Àleer efvecee&Ce nesT ve ietvns Ie[u³ee®eer DeveskeÀ GoenjCes Deensle. lemes®e c eeveefmekeÀ mebIeoe©Ce efvejeMee, ceeveefme keÀ efJeke=Àleer Je J³ebie Fl³eeoerce tUsner ietvns Ie[u³ee®es Dee{Ules.

J ³ e k e Ì l e e r u e e c e e v e J e y e v e e f J e C ³ e e m eeþer Deieoer ueneveHeCeeH eemetve efJekeÀejJeMe ve nesC³ee®es efMe#eCe
efoues peeles lejerner keÀener ueeske Àeb®³ee YeeJevee HeÀej ueJeke Àj peeie=le Jee leerJe´ nesleele. DeMeer ceeCemes
YeeJevee Jesieele keÀesCelesner ke=Àl³e meejemeej efJe®eej v e k e À j l e e J e l e e r o t I e & ì vee Ie[u³eeveblej l³eebvee
HeM®eeleeHe neslees ner SkeÀ ÒekeÀej®eer ceeveefmekeÀ efJeke=Àleer®e Deens. ceeveJ eer peerJeveele efveJe [ Je le[pees[eruee
HeÀej cenÊJee®es mLeeve Deens. l³eem eeþer ®eìkeÀve efveCe&³e IesC³ee®eer #ecelee ceeCemeele vemeu³eeme cevet<³e
DemeceLe& þjlees. l³ee®³ee ceveele mebIeDeefleMe³e leeCe He[lees. ³ee leeCee®ee ef Jemej He[C³eekeÀefjlee lees oe© efH eCes petieej KesUCes, Fl³eeoer JeeF&ì
J³emeveebceO³es DeeHeues ceve iegbleefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees Je MesJeìer J³emevee®³ee Deenejer pe elees. DeeF& efkebÀJee
yee³ekeÀesMeer melele nesCeejs Yeeb[Ces, meeJe$e DeeF& Jee yeeHe ³eeb®ee pee®e, Heleer-HelveerHe wkeÀer SkeÀe®es DeveweflekeÀ
Jele&ve efkebÀJee ot<ì JeeieCetkeÀ Fl ³eeoer DeveskeÀ ye eyeer ceeveefmekeÀ mebIe
4) DeeefLe&keÀ keÀejCes :
D e e l ³ e b e f l e k e À o e e f j ê î e e c e g U s J ³ e k eÌleer iegvns keÀjles Demes cnìues p eeles. keÀeue& ceekeÌme&ves YeekeÀjer®ee
efme×eble ceeb[tve Demes oeKeefJeues ke Àer, meJe& meeceeefpekeÀ mecem³eeb®es cetU DeeefLe&keÀ efJeDeeefLe&keÀ efJeojes[s, Ketve Je ceejeceeN³ee Fl³eeoer ietvns nesC³ee®es keÀejCe®e jen Ceej veener. leLeeefHe, ner iees<ì
HeìC³eemeejKeer veener. keÀejCe meJe&®e iejerye ceeCemes Je J³ ekeÌleer ³ee ietvnsieej vemel eele. lemes®e meJe& Þeerceble
J³ekeÌleer keÀOeer®e ietvns ke Àjerle veenerle Demesner veener. HeeM®eel³e osMeeble Heeb{jHesMee Je iee&le efoJemeWefoJeme
Jee{le Demeuesues iegvnsieejer®es Òece eCe keÀeue& ceekeÌme&®³ee efme×evleeleele erue HeÀesueHeCee oeKeefJeles. cnCegve
ieefjyeercegUs®e vesnceer ietvns Ie[leel e Demes vemetve ietvns Ie[C³ee®eer Me ke̳elee cee$e Jee{les Demes cnCelee
³esF&ue.

e f n b o e r l e S k e À c n C e D e e n s - ` Y e t k e À e k e Ì ³ e e v e k e À j lee' ceeO³eevnerle JesUer Heesìele keÀeJeUs Deesj[t
ueeieues keÀer, meJe& veerleer-Deveerleer ®³ee keÀuHevee Je ®eebieues - JeeF&ì ef Je®eej yeepetuee mee©ve efceUsue l³ee
ceeiee&ves Heesìe®eer KeUieer Yejueer peeles. Deepe DeeHeu³ee osMeele Sk etÀCe ueeskeÀmebK³es®³ee 2/3 ueeskeÀebvee
oesvner JesU®es HeesìYej ³eesi³e DeVe ef ceUle veener ns meJe&Þetle®e Deens. Yeejlee®es oj[esF& m ejemejer JeeefGlHeVe oesve npeej ©He³eebHes# ee keÀceer Deens ns vepejsDee[ keÀjlee ³e sle veener. pesLes HeesìYej DeVe veener
lesLes ³eesi³e efveJeeN³ee®eer mees³e DeHesef#eCes ³eesi³e nesCeej veener. ueneve Je DeHe tjer Iejs, Gpes[ Je nJes®ee
DeYeeJe DeeefCe Iejeleerue SkeÀeblee®ee DeYeeJe DeMee JeeleeJejCeele melele jeneCeeN³eeb®³ee ceveeJej ®eebieues munotes.in

Page 91

91
mebmkeÀej keÀmes nesCeej? ³ee HeefjefmLel eercegUs ner ceeCemes Devesk eÀ DemeeO³e jesieeb®es Ye #³e yeveleele. DeeOeer®e
JeeF&ì DemeCeejer l³eeb®eer Me ejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ efmLeleer DeefOe keÀ®e JeeF&ì yeveles. l³eecetUs l³eeb®es
ceeveefmekeÀ meblegueve jenle veener . ³ee meJee&®ee HeefjCeece cnCepes meec eeefpekeÀ yebOeves Pegiee©ve osTve
efceUsue l³ee ceeiee&ves iejpeHetleea keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.

5) Flej keÀejCes :
De) Iejeleerue JeeleeJejCe :
I e j e l e e r u e c e e s þ î e e c e e C e m e e b ® e s Dee®ejCe pej veerefleyeenîe Deme sue lej meenefpekeÀ®e Flej l³eeb®es
DevegkeÀjCe keÀjleele. Iejele Yeeb[Ces, SkeÀceskeÀebyeÎue ÜsJ³ekeÌleerb®³ee DeeJeM³ekeÀ iejpee efkebÀJee F®íe HetCe& nesle vemeleerue lej l³ee J³ ekeÌleer DeeHeu³ee iejpee
Jeececeeiee&ves HetCe& keÀjleele.

ye) JeeF&ì Mespeej :
M e s p e e j e ® ³ e e J e l e & C e t k e À e r ® e e c e e C e m e e ® ³ e e c e v e e J ej Je Dee®ejCeeJej otjJej HeefjCeece neslees. efvel³e
les®e Jele&ve Heeefnues lej J³ekeÌleer vekeÀUle MespeeN³eeb ®es DevegkeÀjCe keÀjles. J³ekeÌleer®³ee Dee³eg<³eele efle®ee
meceepeeleerue p³ee-p³ee #es$ eebMeer mebyebOe ³eslees l³ee-l³ ee efþkeÀeCeer efle®ee keÀener J³ek eÌleerMeer Ieefve<þ mebyebOe
³eslees ³eeuee®e DeeHeCe mebiele cnCelees . Òel³eskeÀ ceeCemeeuee Lees[syengle efce$e vemeuesues HejJe[ues Hejbleg
JeeF&ì, ogje®eejer, J³emev eer efce$eeb®eer mebiele vekeÀes keÀejCe DeMeer i e e s < ì u e J e k e À j D e e l c e m e e l e n e s l e s J e
l³eecegUs cevet<³ee®eer DeOeesieleer nesles , ketÀmebies veemeleer HeÀUs ieesceìer.

keÀ) efjkeÀecee JesU :
Ò e l ³ e s k e À J ³ e k e Ì l e e r e f l e u e e e f c e U e u e s u ³ e e H e À e Jeu³ee JesUs®ee keÀmee GHe³ees ie keÀjles l³eeJe©ve l³ee
J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®es Hejer# eCe kesÀues peeles. ceeCemeeuee efjkeÀeceeH eCee efceUeues cnCepes lees vekeÀes les
GHeodJ³eeHe keÀ© ueeielees. l³ee ¢<ìerves J³ekeÌleer®e e efjkeÀeceHeCee®ee JesU SKeeÐ ee ®eebieu³ee GHe³egkeÌle
OebÐeeceO³es efkebÀJee KesUeceO³es I eeueefJelee ³esF&ue Demes JeeleeJejCe ef vecee&Ce keÀ©ve Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee
l³eekeÀefjlee GHe³egkeÌl e kesÀues Heeefnpes.

[) meoes o t o z J e e v e s k e À e n e r u e e s k e À e b v e e p e vceeHeemegve®e SKeeÐee Meejer efjkeÀ oesJ³ekeÌleer efvejefvejeUîee jesieebcegUs ef kebÀJee DeHeIeeleecegUs DeHe bie Jee Hebiet nesleele. ke Àceer yet׳eebkeÀ DemeCeejs
ueeskeÀ ³eele®e cees[leele. M eejerefjkeÀ Jee ceeveefmekeÀ¢<ìîee ³ee J³ekeÌl eer DeHebie efkebÀJee meoesl³ee peerJeveeleerue efJeefJeOe #es$eeble meeceev³e ceeCemee b®eer yejesyejer keÀ© MekeÀle veenerle. leMeer yejesyejer
keÀjC³eekeÀefjlee efkebÀJee mJel e:®es oespeerJeve peieC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.

F) ceÐeHeeve :
o e © , i e e b p e e , Y e e b i e J e D e H e t À DeMee ceeokeÀ HeoeLee&®³ee mesJeveeb®eer SkeÀoe meJe³e ueeieueer keÀer efle
mees[Ces HeÀej®e keÀþerCe peeles, ³ee J³ emeveeHee³eer ceveg<³e mJele: ®es Mejerj, mebHeÊeer, ef JeJeskeÀ DeeefCe Meerue
ieceeJetve yemelees. l³ee®³ee ceveeJ ej ietvnsieej ÒeJe=ÊeeR®ee menpe Heie[e yemelees Je l³ee®³eekeÀ[tve
meceepeefJeIeelekeÀ ke=Àl³es Ie[leele.
munotes.in

Page 92

92
F&) neJe efkebÀJee DeOeeMeerHeCee :
H e g < k e À U o e m e J e & i e e s < ì e r D e v e g k e t Àue Demetvener DeveskeÀ ueeskeÀ mebl eesDemebleesefceUefJeC³ee®eer l³eeb®eer meejKeer Oe[H e[ ®eeuet Demeles. Hejblet Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee MekeÌleer ce³ee&efole
Demeleele, HeCe l³eeb®³eeceO³es Demeue sueer neJejì Je=Êeer l³eebvee mJem Le yemet osle veener. mJele:®³ee
DeeJeeke̳eeyeensj DemeCeeN³ee iees<ìer ns ueeskeÀ DeveweflekeÀ ceeiee&ves Ò eeHle keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.

G) HejeskeÀesìer®ee mJeeLeeaHeCee :
k e À e n e r c e e C e m e s D e l ³ e b l e m J e e L e e a D e m e l e e l e D e e e fCe mJeeLee&ves DeebOeUer Peeuesueer ner ceeCemes
peieekeÀ[s DeeHetuekeÀer®³ee, meew pev³ee®³ee efkebÀJee menkeÀe³ee&®³ee YeeJevesves Heent MekeÀle veenerle,
HejekeÀesìer®³ee mJeeLeea Je=Ê eercegUs l³eeb®³eekeÀ[tve ogme N³eeuee GHemeie& Heesnes®esue DeMee Ieìvee Ie[leele.

T) DeeUme Je eflejmkeÀej :
H e g < k e À U o e k e À e n e r u e e s k e À e b v e e k e À < ì k e À © v e u e e s k e Àceev³e ceeiee&ves Hewmee efce UefJeCes DeeJe[le veener.
ner ceeCemes DeeUmee®es iegueece yeveuesueer Demeleele. De Mee J³ekeÌleer keÀceer keÀ<ìe le Je ueeskeÀebvee ceev³e
vemeCeeN³ee ceeiee¥veer Hewmee Je keÀerefle& efceUefJeleele.

S) De%eeve :
’ D e % e e v e n e c e e C e m e e ® e e M e $ e t D e e n s J e % e e v e n e ceeCemeeuee ueeYeCeeje eflemeje ®e#et Deens.“
efMe#eCeeves %eeve Jee{les Je c eeCemee®eer efJe®eejMekeÌleer leer Je´ nesles lemes®e De%eeveeves Je DeefJe®eejeves J³ekeÌleer
iegvnsieejer ÒeJe=Êeer®ee Deenejer iesu³ee®es Dee{Utve ³esles.

y e N ³ e e ® e o e ’ S k e À o e k e À e v e H e À e ì î e e , l e j p e v c eYej keÀeveHeÀeìîee“ ³ee veeJeeves meceepe l³ee
J³ekeÌleeruee kegÀìtbyeeuee DeLeJee pe ceeleeruee JeeieefJelees. l³eecegUs De Mee ueeskeÀebvee D eeojeves efkebÀJee
menevetYetleerves keÀOeer®e peielee ³esle veener. DeLee&le®e v e e F & u e e p e e v e s l ³ e e b v e e , p e s u e e s k e À D e e H e u e s H e C e e v e s
JeeieefJeleele DeMee®e ueeskeÀeb®³ee me nJeemeeves peieCes Yeeie He[les Deeef Ce Hejle ns ueeskeÀ DeeHeuesHeCeeves
JeeieefJeleele. DeMee®e ueeskeÀeb®³ ee menJeemeeves peieCes Yeeie He[les DeeefCe Hejle ns ueeskeÀ iegvnsieej
ueeskeÀebceO³es JeeJe© ueeieleele. DeMee leNnsves ietvne Ie[C³eeme Jej efveoxefMe uesueer efJeefJeOe keÀejCes Demeleele.
cetUele®e iegvns Ie[t ve³esle Je l³ eeb®es ÒeceeCe keÀceer JneJes cnCetve keÀener Ghee³e ³eespeues peeleele.

7.6 iegvnîeeb®es Jeefie&keÀjCe efkebÀJee ÒeJeen

meJe&®e iegvns SkeÀmeejKes vemeleele. l³eeJe©ve efJeefJeOe keÀmeesìîee®³ee DeeOeejs ietvnîeeb®es
JeieeakeÀjCe kesÀues peeles. l³eeb®es Òe keÀej mecepeeJetve Iesleues peeleele ³eey eeyele®es JeieeakeÀjCe Heg{erueÒeceeCes -

1) ietvnîeeb®³ee ieebefYe³ee&Je©ve kesÀuesues JeieeakeÀjCe :
i e g v n s i e e j e v e s k e s À u e s u ³ e e i e t v n î e e b ® e s i e e b e f Y e ³ e & u e #eele IesTve (De) iebYeerj mJ e©Hee®es iegvns Je (ye)
keÀceer iebYeerj mJe©Hee®es ie tvns Demes JeieeakeÀjCe kesÀues peeles. Ke tve, ÒeeCeIeelekeÀ nuu ee, peyejer ®eesjer,
ojes[e, yeueelkeÀej, jepeêesn, Jeiewjs ietvns Del³eble iebYeerj mecepeues peeleele. ce =l³etob[ Je leg©bieJeeme
DeMee efMe#ee ³ee ÒekeÀej®es iegvns keÀjCeeN³ee iegvnsieejeu ee efou³ee peeleele. lej G®eues efiejer, efMeJeeieerU Je munotes.in

Page 93

93
efKemee keÀeHeCes Jeiewjs ietvns ns keÀc eer iebYeerj ceeveues peeleele Je l³eeceei ee&ves l³eebvee meesc³e efMe#ee kesÀueer
peeles.

o s M e - k e À e u e c e e v e e b v e g m e e j i e g v n î e e b ®eer mebkeÀuHevee yeouele Demeles. l³eecegUs iegvnîeeb®es ieebefYe³e&
þjefJeCes ner DeJeIe[ yeeye Deens. DeeOeg efvekeÀ meceepeele efJeJeenyeenîe mebyeb Oe ner iebYeerj yeeye Demeueer lejer
DeeefoJeemeer meceepeele ³eekeÀ[s HeÀejmes ieebefYe³ee&ves Heeefnues peele veener.

2) ietvnîeeHeeþerceeieerue nslet efke bÀJee GefÎ<ìebJe©ve JeieeakeÀjCe :
ietvne keÀjleevee iegvnsieeje®ee nslet efkebÀJee GefÎ<ì ef Je®eejele IesTve Jeieea keÀjCe kesÀues peeles.
Goe. jepekeÀer³e iegvns ueQefiekeÀ iegvns , Oeeefce&keÀ iegvns Jeiewjs Hejblet DeMee ÒekeÀejs kesÀJeU SkeÀ e®e nsletves iegvns
nesleele Demes cnCeCes ns DeMeem$eer ³e Deens. HeÀejlej lees nslet ÒeY eeJeer Demesue HeCe l³ ee®eyejesyej l³eele
DeveskeÀ nsletner iegbleuesues Demeleele.

3) efnlemebyebOeeJej DeeOeeefjl e ietvnîeeb®es JeieeakeÀjCe :
D e e O e g e f v e k e À m e c e e p e M e e m $ e e r ³ e e f J e ® e e j e v e g m e e j i e t v nîeeb®es JeieeakeÀjCe J³ekeÌleer®³ee efnlemebyebOeeb®ee
efJe®eej keÀ©ve keÀjCes ³eesi³e Deens. meceepe ne melele J³ekeÌleer®³ee efnleme bbyebOeeb®es mebj#eCe keÀjerle Demelees.
ceeueceÊee, kegÀìgbyemebmLee Je Oece&meb mLee Fl³eeoerle J³ekeÌleeR®³ee efnlemebby ebOeeb®ee efJe®eej kesÀuesuee Demelees.
meenefpekeÀ®e, ³ee DeeOeejs ie tvnîee®es JeieeakeÀjCe Heg{er ueÒeceeCes kesÀues peeles.

De) ceeueceÊesefJe©×®es ietvns :
c e e u e c e Ê e s ® e e r D e e J e M ³ e k e À l e e J ³ e k e Ì l e e r ® ³ e e G o j e f v eJee&nemeeþer, efveJeeN³eemeeþer Demeles. l³eecetUs®e
J³ekeÌleeruee meeceeefpekeÀ megjef#elelee ueeYeles Je J³eeqkeÌleiele efnlee®eer pe HeCetkeÀner nesle Demeles. ³eeletve®e
meceepee®esner efnle meebYeeUues peeles. l³ eecegUs J³ekeÌleer Je efle®eer ceeuec eÊee ³eeefJeþsJeC³ee®eer peyeeyeoejer meceepee®eer Deens. ns nkeÌkeÀ ve<ì keÀjC³ ee®ee keÀesCeleener Òe³elve. Goe. ®eesjer,
efKemee keÀeHeCes, ojes[s, Ke esìs omleSsJepe keÀ©ve ceeueceÊee efieUbke =Àle keÀjCes, Ye´<ìe®eej Jeiewjs iegvne
þjlees. iegvnsieejeme l³eevegmeej efMe#ee kesÀueer peeles. ceeueceÊesefJe©× Ie[ Ceejs ietvns ne J³eeqkeÌleiele ÒeMve
veener lej lees SkeÀ meeceeefpekeÀ ÒeMve Demeu³eece gUs meeceeefpekeÀ metjef#ele lee Oeeske̳eele ³esles.

ye) meeJe&peefvekeÀ Meeblelee Je metJ³eJemLeeefJejesOeer iegvns :
J ³ e k e Ì l e e r J e m e c e e p e e f n l e e ® ³ e e ¢ e f < ì v e s m e c e e p e e l e Meeblelee DeeefCe megJ³eJemLee DemeCes Del³eble
cenÊJee®es Demeles. l³eeefMeJee³e kegÀìgby e, jep³e, Oece&, efMe#eCe Je iewjs efJeefJeOe meeceeefpekeÀ mebmLeeb®eer keÀe³ex
megjUerleHeCes Heej Hee[Cee j veenerle. meceepee®es mJeemL³e Je keÀu ³eeCe®e Oeeske̳eele ³esF&ue. l³eecegUs
jepeêesn, ÒemLeeefHele meÊesefJe©× keÀì ³eebmeejKes jepekeÀer³e mJeª Hee®es iegvns meeJe&peefvekeÀ
MeeblelesefJe©×®es þjleele Je l³eebv ee efMe#eeHee$e iegvns mecepeues pe eles. Goe. ve#eueJeeoer ke=Àl³es.

keÀ) kegÀìgbyemebmLesefJe©×®es iegvns :
k e g À ì g b y e m e b m L e e n e r S k e À c e g u e Y e t l e m e e c e e e f p e k e À mebmLee Deens. meceepee®ee efJekeÀeme Je Òeieleer
nesC³eemeeþer meceepeeuee mLew³e& ÒeeHle n e s C e s D e e J e M ³ e k e À D e e n s . m e c e e p e e ®es mLew³e& ns kegÀìgbye mebmLes®³ee
mLew³ee&Jej DeJeuebyetve Demeles. cnCet ve®e kegÀìgbyemebmLesefJejesOeer pes ie gvns Ie[leele l³eebvee meceepeekeÀ[gve
Meemeve kesÀues peeles. kegÀìgbyemebmLes efJejesOeer Ie[CeeN³ee iegv nîeeb®eer DeveskeÀ GoenjCes oslee ³esleerue. Goe. munotes.in

Page 94

94
efÜHelveerlJee®ee ietvne, J³eefYe®eej, cetueebkeÀ[s ogue&#e keÀjCes SKeeÐee ®eer yee³ekeÀes HeUJegve vesCes
veJeefJeJeeefnles®ee íU keÀjCes Fl³eeoer.

[) veerleerefJejesOeer iegvns :
k e À e n e r v e w e f l e k e À Y e e J e v e e J e k e À u H e v e e m e c e e p e e l e e f vecee&Ce Peeuesu³ee Deensle Je ³ee YeeJeveeb®es meceepe
mebj#eCe keÀjlees. peer ke=Àleer meceepee®³ee veweflekeÀ YeeJeveebefJe©× Ie[l es l³eeme meceepe ietvne þjefJelees Je
Meemeve keÀjlees. Goe. ®eesje r, JesM³eeieceve Jeiewjs.

F) meceepee®³ee meeOeveeb®³ee mebj#eCeeefJe©×®es iegvns :
m e c e e p e e ® ³ e e c e g u e Y e t l e i e j p e e Y e e i e e f J e C ³ e e m e e þ er Je meceepee®es keÀu³ee Ce keÀjC³eemeeþer keÀener
meeOeveeb®es mebj#eCe keÀjCes pe©jer®e s Jeeìles. meceepeeuee Y eeJeer efHe{er®es keÀu³eeCe efkebÀJee Òeieleer ner
keÀjeJe³ee®eer Demeles. ³eem eeþer meceepe meeO eveeb®es mebj#eCe keÀjlees. cnCetve ®e peer ke=Àleer meceepeeleerue
meeOeveeb®³ee mebj#eCeeefJejesOeer Ie[les , leer ke=Àleer iegvne mecepeuee peel ees. Goe. jsuJes, ye me, Fceejleer®eer
neveer, ³eeb®es keÀener ÒekeÀej He g{erueÒeceeCes Hee[ues peeleele.

i) vewmeefie&keÀ meeOeveeb®³ee me bj#eCeeefJe©×®es iegvns :
vewmeefie&keÀ meeOevemeeceûeerceO³es H e e C e e r , F b O e v e , J e e ³ e t J e p e b i e u e m ebHeÊeer ³eeb®ee me ceeJesMe neslees.
meeOevemebHeÊeer®ee DeekeÀejCe Ke®e& ke ÀjCes ne iegvne me cepeuee peelees.

ii) vewmeefie&keÀ meeOeveeb®³ee me bj#eCeeefJe©×®es iegvns :
ueneve yeeuekeÀebkeÀ[s ogue&#e keÀjCe s, cegueeb®³ee efMe#eCeekeÀ[s ogue&#e keÀjCes Je l³eebvee efveefleceÊes®es
efMe#eCe ve osCes ³ee meJe& iees<ìeRvee iegvne mecepeues peeles. keÀejCe ner ke =Àl³es ceeveJeer efnlee®³ee efJejesOeer
Deensle. Goe. yeeuekeÀ, ñeer, oefuel e, DeeefoJeemeer efJe©×®es iegvns.

G) meeJe&peefvekeÀ Deejesi³eeefJe©×®es iegvns :
m e e J e & p e e f v e k e À D e e j e s i ³ e e ® ³ e e e f J e j e s O e e r I e [ C e e N ³ e e ke=ÀleeRvee iegvne mecepeues peeles. meeJe&peefvekeÀ
Deejesi³eemebyebOeer®³ee efve³eceeb®es Heeu eve ve keÀjCes Je Deepeeje r ceeCemeeuee DeewmeeJe&peefvekeÀ Deejesi³ee®³ee efJejesOeer iegvns Deensl e. meceepe DeMee iegvnîeebv ee Meemeve keÀjlees. Goe.
Òeot
7.7 iegvnsieej HegveJe&meve He×leer

e f J e m e e J ³ e e M e l e k e À e l e i e g v n s i e e j e r m e c e m ³ e s k e À [ s DeeOegefvekeÀ ¢ef<ìkeÀesve eletve Heeefnues peeles.
iegvnsieejebvee efMe#ee keÀjCes ³eeHes#ee meceepeeleerue iegvns ieejer®es ÒeceeCe keÀceer ne sC³eeJej Yej efouee peele
Deens. DeeOegefvekeÀ DeHejeOelep%e Je meceepeMeem$e%e ³eebveer ³eeyeeyele GHe®eej He×lee r®ee HegjmkeÀej kesÀuee
Deens. GHe®eej He×leercegUs iegvnsieej J³ ekeÌleeR®es HegveJe&meve keÀjC³eele ³eeJes ³eeJej l³eebveer Yej efouee Deens.

GHe®eej He×leer :
p ³ e e Ò e e f ¬ e À ³ e s c e g U s J ³ e k e Ì l e e r u e e D e eHeu³ee peJeUerue #eceles®ee Je meeO evemeeceûeer®ee peemleerle peemle
GHe³eesie keÀ©ve IesC³eeme meene³³e kesÀues peeles. l³ee Òeef¬eÀ³esuee `GHe®eej' Demes cnCeleele. iegvnsieej ne munotes.in

Page 95

95
pevcele: iegvnsieej veener lej HeefjefmLel eerves lees iegvnsieej yeveuee Deens. ner HeefjefmLeleer pej otj kesÀueer lej
lees osKeerue meJe&meeceev³e veeieefjkeÀ ebÒeceeCes peerJeve peiet MekesÀue, SJe{ s®e veJns lej meceepe J³eJemLesleerue
iegvnsieejerme HeesefMe#es®³ee keÀeueeJeOeerle mJele:®es Heefj#eCe keÀ©ve me gOeejC³eemeeþer mebOeer efoueer Heeefnpes. l³ee®³ee
MeejerefjkeÀ Je yeewef×keÀ #eceles®ee ef Je®eej keÀ©ve l³eeuee ceeie&oMe&ve kesÀue s Heeefnpes. efMe#es® ³ee keÀeueeJeOeerle
l³eeuee J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe efoues Heeefnpes. l³ ee®eÒeceeCes l³ee®³eeJej ®eebieues mebmkeÀej Ie[efJeues
Heeefnpesle, l³eecegUs lees efMe#esletve cegkeÌle Peeu³ eeJej l³eeuee meceepec eev³e ceeiee&ves mJele:®ee GojefveJee&n
lej keÀjlee ³esF&ue®e, HeCe l³ee®eyejes yej l³eeueener iegvnîeeyeeyele Ie=Cee Jeeìsue, DeLee&le, DeMee ÒekeÀej®es
GHe®eej keÀjC³eemeeþer ceev emeesHe®eejlep%e, mesJeeYeeJeer ÒeefMeef#ele keÀe ³e&keÀlex ³eeb®eer Je oerIe& keÀeueeJeOeer®eer
DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

Yeejleele meve 1920 veblej iegvnsieejer®³ee Òe efleyebOeemeeþer GHe®eej He×leer®ee DeJeuebye
keÀjC³eele ³esT ueeieuee, iegvnsieej eb®es HegveJe&meve keÀjC³eemeeþer leg©bie megOeejCee ceb[Ueves (1919)
kesÀuesu³ee yengleskeÀ efMeHeÀejMeer mejkeÀejves Deceueele DeeCeu³ee Deensle. ieggvnsieej leg©bieele Demeleevee Je
leg©bieeletve yeensj He[u³eeveblej l³eeu ee meJe&meeceev³e ceeCemeeÒeceeCes ceeveeves , megKeeves peerJeve kebÀþlee ³esCes
Je l³ee®³eekeÀ[tve meceepeefJeIeelekeÀ ke=Àl³es ve Ie[Ces cnCepes l³ee®es Hegv eJe&meve nes³e. l³ee®³ee
HegveJe&meveemeeþer Keeueerue ceei ee¥®ee DeJeuebye kesÀuee peelees.

1) HeefjJeer#ee (Probation) :
H e e f j J e e r # e e c n C e p e s i e g v n s i e e j e u ee ceeHeÀ keÀjCes veJns lej iegvns ieeje®eer efMe#ee me Mele& mLeefiele
keÀjCes nes³e. DeHejeOeMeem$e%e [e@. megbojue@[ ³eebveer HeefjJeer#es®eer J³eeK³ee keÀjleevee cnìues Deens keÀer,
’HeefjJeer#ee ner DeHejeO³eeuee ®eebie ues Jele&ve þsJeC³ee®³ee MeleeaJej ef Me#ee leelHegjleer mLeefiele keÀ©ve
ceeskeÀUs þsJeC³ee®eer He×le Deens. ³ ee keÀeueeJeOeerle DeHejeO³eeJej J³eeqk eÌleiele efvejer#eCe þsJetve l³eeuee
meoe®ejCeeves Jeeielee ³eeJes ³eemeeþ er Meemeve melele ceole keÀjles.“

H e e f j J e e r # e e n e r Ò e L e c e l e : y eeueiegvnsieejeRmeeþer DeJeuebyeefJ eC³eele Deeueer. l³eeveblej pes Òeew{
ietvnsieej ÒeLece®e iegvne kesÀuesues Deensle Je pes leg© bieeyeensj ®eebieu³eeÒekeÀejs JeeieC³ee®eer Je megOeejC³ee®eer
Meke̳elee Deens DeMeeveener ueeiet keÀjC³eele ³esT u eeieueer. Hejbleg pej HeefjJ eer#es®³ee keÀeueeJeOeerle
iegvnsieejeves ogmeje iegvne kesÀuee J ee l³eeuee Ieeuetve efouesu³ee DeìeR®es GuuebIeve kesÀues lej l³eeuee ner
efouesueer meJeuele jÎ kesÀueer peeles Je l³eeme Hegvne efMe#ee Yeesiee³euee u eeieles. HeefjJeer#ee ner iegvnsieejeb®es
HegveJe&meve JneJes ³eemeeþer efoueer peeles, l³eeuee menevegYetleer oeKeJe tve l³eeuee l³ee®³ee ke gÀìgbefye³eebMeer,
efce$eebMeer Je FlejebMeer mebyebOe þs Jelee ³esleele. lees meceepeeHeemetve otj jenle veener. l³ ee®³ee kegÀìgbyeeb®es
efJeIeìve nesle veener. megOeejuesu³ee je<ì ^eble ³ee HeefjJeer#ee He×leer®ee ceesþîee ÒeceeCeele JeeHej keÀjlee ³eslees.

Y e e j l e e l e 1 9 3 7 m e e u e e r c e ê e m e J e 1 9 3 8 m e e u e e r c e bgyeF& jep³eele HeefjJeer#e smebyebOeer®ee keÀe³eoe
Heeme Peeuee. veblej lees Flej$e ©{ Peeuee. ³ee He×leerle Demeuesu³ee lejl etoer Heg{erueÒeceeCes -

De) iegvnsieejeuee keÀener JesUe vegm eleer leekeÀero osTve mees[C³ee® ee Deiej ®eebieu³ee lej l³ee®ee
HetJe&efleneme Je Je³e Fl³eeoeR®ee ef Je®eej keÀ©ve v³ee³eeue³e l³eeuee ®eebieu³ ee Jele&CetkeÀermeeþer cegkeÌle keÀ©
MekeÀles. l³ee®³eekeÀ[tve ³ee meboYee&le keÀjejHe$e efuentve Iesleues peeles. ³ee keÀjeje®ee Yebie kesÀu³eeme l³eeuee
efMe#ee Yeesiee³euee Yeeie Hee[ues peeles. munotes.in

Page 96

96
ye) efJeefMe<ì iebYeerj iegvnîeeyeeyele efMe#ee Peeuesu³ee iegvnsieejeves HetJ eea iegvne kesÀuee vemesue lej l³ee®ee
HegJe&efleneme Je Je³e Fl³eeoeR®ee ef Je®eej keÀ©ve v³ee³eeue³e l³eeuee ®eebieu³ ee Jele&CetkeÀermeeþer cegkeÌle keÀ©
MekeÀles. l³ee®³eekeÀ[tve ³ee meboYee&le keÀjejHe$e efuentve Iesleues peeles. ³ee keÀjeje®ee Yebie kesÀu³eeme l³eeuee
efMe#ee Yeesiee³euee Yeeie Hee[ues peeles.

keÀ) iegvnsieejeuee J³eeqkeÌleiele peeceer ve ÐeeJee ueeielees. HeefjJeer#ee DeefOeke ÀeN³eemeceesj npesjer ÐeeJeer ueeieles.
yeoueuesuee HeÊee keÀUJeeJee ueeielees. yeensjieeJeer peeC³ee®³ee Je sUer HeefjJeer#ee DeefOeke ÀeN³ee®eer HejJeeveieer
ÐeeJeer ueeieles.

[) HeefjJeer#ee DeefOekeÀ ejer iegvnsieeje®³ee keÀewì gbefyekeÀ meeceeefpekeÀ, D eeefLe&keÀ Je ceeveefmekeÀ
HeefjefmLeleermebyebOeer ceeefnleer ieesUe keÀjlees. HeefjJeer#es®³ee keÀeUele iegvnsi eejekeÀ[tve DeìeR®es H eeueve nesles keÀer
veener les Heenlees. l³ee®eÒeceeCes l³eeuee keÀeceOeboe efceUJ etve osCes Flej ceole keÀjCes ³eener peyeeyeoeN³ee Heej
Hee[lees.

2) DeefYeJe®eve (Parole) :
D e e f Y e J e ® e v e e f k e b À J e e H e @ j e s u e c n C e p e s i e g v n s i eejeves efMe#es®³ee peemleer le peemle Yeeie HetCe&
Peeu³eeveblej jep³eeves ceev³elee efou esu³ee SKeeÐee mebmLesceeHe&Àle ®eebie u³ee Jele&vee®eer nceer osTve Debeflece
megìkeÀe nesF&He³e¥le iegvnsieejeuee ce gkeÌle keÀjCes nes³e. He@jesue He×leerl e iegvnsieejeuee keÀener efMe#ee Yeesietve
Peeu³eeveblej leg©bieeyeensj jentve me gOeejC³ee®eer mebOeer efoueer peeles. H eefjefJe#ee DeefOekeÀejer ³eeyeeyele
cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJelee s. l³ee®eer leg©bieeleerue Jele &CegkeÀ, meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ HeeMJe&Yetceer, l³ee®³ee
ceveesJe=Êeerle Peeuesuee yeoue Fl³eeo eR®ee DeY³eeme keÀ©ve l³ee®³ee cegk eÌleles®eer efMeHeÀejme HeefjefJe#ee
DeefOekeÀejer v³ee³eeue³eeuee keÀjlees. p³ee kewÀÐee®es HegJe&Jele&ve ®eebieues De mesue, leg©bieele l³ ee®eer JeeieCetkeÀ
®eebieueer Demesue Je iegvnsieejer yeÎue efleìkeÀeje GlHeVe nesTve l³ eeuee meJe&meeceev³e ceeCemeeÒeceeCes
MeebleleeHetCe& peerJeve pei eC³ee®eer F®íe Demesue lej®e l³eeuee He@jesueJej mees[u es peeles. ³ee cegkeÌleles®³ee
keÀeUele l³eeuee mejkeÀejer DeefOekeÀejer Je ceev³eleeÒ eeHle mebmLee ³eeb®³ee osKejsKe erKeeueer jneJes ueeieles.
Hejbleg pej He@jesueJej megìuesueer J³ek eÌleer DeìeR®es Heeueve keÀjerle veme sue, efleuee osKejsKe vekeÀes Demesue
DeeefCe ³eemleJe efle®ee cegkeÌle jenC³ee®ee HejJeevee jÎ ke sÀuee Demesue lej efleuee efou esueer meJeuele jÎ nesles.
HetJeea®eer efMe#ee efleuee YeesieeJeer u eeieles, efMeJee³e peeoe oesve Jeefleuee YejeJee ueeielees.

3) Devegj#eCe mesJee (After - Care - Service) :
i e t v n î e e y e Î u e e f M e # e e Y e e s i e t v e P e eu³eeveblej l³ee®es HegveJe&meve keÀ jCes ne Del³eble cenÊJee®ee Yeeie
Deens, keÀejCe ³ee keÀeUele l³ee®³eeHeg{s DeveskeÀ mecem³ee GY³ee Demeleele. pejer l³eeves kesÀuesu³ee
iegvnîeeyeeyele efMe#ee Yeesieueer Demeueer lejer meceep ee®³ee ¢ef<ìves lees keÀuebef keÀle®e þjuesuee Demelees.
l³eecegUs l³eeuee meceepeele ceeveeves J eeieefJeues peele veener. mejkeÀejer Jee Ke epeieer veeskeÀjer efceUCes keÀþerCe
peeles. Iej Yee[îeeves efceUCes, meec eev³e ceeCemeeÒeceeCes JeeieeJe³eeme efce UCes keÀþerCe peeles. veeleueie Je
mvesner Fl³eeoer Heemetve osKeerue Je bef®ele JneJes ueeieles. DeMee®e JesUer KeN³ee DeLee&ves l³ee®es HegveJe&meve
keÀjC³ee®eer efveleeble DeeJeM³ekeÀlee Demeles. keÀejCe iegvnsieejem e Deeuesu³ee keÀìg DevegY eJeebcegUs lees Hegvne
iegvnsieejer Dee³eg<³eekeÀ[s JeUC³ee® ee mebYeJe Demelees. ceevemeMeeñe%e, DeHejeOelep%e, me ceepeMeem$e%e Je
meceepemesJekeÀ ³eebveer ³eemeeþer l³ee®³ee Devegj #eCe mesJes®ee ÒeMve cenÊ Jee®ee ceeveuee Deens.
munotes.in

Page 97

97
³ee keÀeUele l³eeuee ceeie&oMe&ve k e À j C e s , v e e s k e À j e r O e b o e e f c e U J e t v e osCes, mesJeeYeeJee r J³ekeÌleer Je
mebmLee ³eeb®³ee meene³³eeves Deelceef JeMJeeme efceUJetve osCes, meceepeele l³ eeuee meeceev³e ceeCemee®es Dee³eg<³e
efceUJetve osCes ne Ghe®eejelcekeÀ c eeiee&®ee cenÊJee®ee Yeeie Deens.

H e e M ® e e l ³ e J e Ò e i e l e o s M e e b l e Meemeveeves ³eele Heg{ekeÀej Iesleuee Deens, lemes®e Keem eieer mesJeeYeeJeer
mebmLeebveer keÀewlegkeÀemHeo Òe³elve kesÀues Deensle. l³ eecegUs Devetj#eCe mesJee Òe YeeJeerHeCes ³eMemJeer þjle
Deensle. DeefOekeÀeefOekeÀ efMe#eecegkeÌle iegvnsieeje bvee l³ee®ee ueeYe Ieslee ³esl ees. 1920 veblej Yeejleele
Devetj#eCe mesJee meg© Peeueer. Deelee meJe&®e jep³eeletve efJecetkeÌle kewÀoe r meene³³e mebmLee mLeeHeve Peeu³ee
Deensle. pes kewÀoer cegkeÌle Peeues De ensle HeCe p³eebvee DeveskeÀ keÀejCeemleJe Iejer HejleCes DeMe ke̳e Peeues Deens
DeMeebmeeþer Devetj#eCe mesJee, Jemeefleie=ns mLeeHeve kesÀueer Deensle. l³eecegU s p³ee iegvnsieejevee l³eeb®es
veelesJeeF&keÀ Je DeeHle SJ e{s®e veJns lej yee³ekeÀecegues osKeerue pe JeU keÀjerle veenerle l³eebvee efveJeeje
efceUlees. Meemeveeves ®eeueefJeuesu³ee Je meefleie=nebcetUs iegvnsieejeb®³ee HegveJ e&meve keÀe³e&¬eÀceeme Jesie efceUeuee
Deens. Hejblet ³eeyeeyele®e megOeejuesu³ee osMeeb®³ee ceev eeves DeeHeCe DeÐeeHe ceeies Deenesle. GÊej ÒeosMe, He.
yebieeue Je ceneje<ì^ele efJecetkeÌle ke wÀoer meene³³e mebmLee mLeeHeve Peeu³ee nesl³ee. Hejblet mejkeÀejer ceole Je
peveles®eer menevetYetleer ceesþîee ÒeceeCeele efceUeueer veener l³eecegUs ³ee mebmLee Jee{t MekeÀu³ee veenerle.

4) keÀener Ghe³egkeÌle met®eveeb®es Heeueve :
1 9 5 4 m e e u e e r k e W À ê e r ³ e m e c e e p e k e À u ³ e e C e c e b [ U e v e s Devegj#eCe mesJee cees þîee ÒeceeCeele GheueyOe
keÀjC³eemeeþer keÀener DeY³eemeHetCe& Ghe³egkeÌle met®evee kesÀu³ee Deensle. iegvnsieejeb®es meceepeele ³eMemJeer
mecee³eespeve keÀjC³eemeeþer l³ee®es J³eeJe meeef³ekeÀ HegveJe&meve Je meeceeefpekeÀ HegveJe&meve ³ee oesvner mebyebefOele
yeepetbvee Devegue#etve ³ee me t®evee kesÀu³ee Deensle.

1 9 5 2 m e e u e e r Y e e j l e m e j k e À e j v e s DecesefjkeÀve DeHejeOelep%e [e@. Jee@uìj meer. jskeÀuesme ³eebvee
Yeejleele Deecebef$ele kesÀues nesles. iegvnsieejeb®es HegveJe&meve nesC³eem eeþer l³eebveer leg©bieJ³eJemLesle Òeiele
Ghe³eeb®ee DeJeuebye Je HejerefJe#ee He ×leeryeeyele GoejceleJeeoe®ee DeJeuebye kesÀuee Heeefnpes ³ee®eer efMeHeÀejme
kesÀueer Deens. 1957 meeueer leg©bie ce neefvejer#ekeÀeb®³ee meefceleerves iegv nîeeb®³ee ÒeefleyebOe Je efve³eb$eCe,
iegvnsieejebJejerue Ghe®eej, Devegj#eCe mesJeebvee meeceeefpekeÀ mebj#eCee® es®e keÀe³e&¬eÀce ceeieC³ee®eer met®evee
kesÀueer. iegvnsieejeb®eer osKeYeeue, ef Memle, OebosJeeF&keÀ efMe#eCe, Ghe®eej Fl³eeoeR®³eener efMeHeÀejMeer kesÀu³ee
Deensle, l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer M eemeveeves ceesþîee ÒeceeCeele kesÀuee D eens. ³eeKesjerpe HegveJe&meveemeeþer
Heg{erue met®eveeb®ee DeefOekeÀ efJe®eej ke=Àleerle DeeCeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

De) efMe#esHes#ee Gh e®eejeme cenÊJe :
l e g © b i e n e i e g v n s i e e j e b v e e e f M e # e e Y e e s i e C ³ e e m e e þ e r veener lej Ghe®eej keÀj C³eemeeþer Deens. l³eeuee
iegvn³eebyeÎue Òee³eefM®ele osC³eeSsJepee r megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer ne ve J e e r v e ¢ e f < ì k e À e s v e m e J e e ¥ ®e e
yeveuee Heeefnpes.

ye) peueo v³ee³eeue³eerve ®eewkeÀMeer :
H e e s u e e r m e l e H e e m e , v ³ e e ³ e e u e ³ e e r v e megveeJeCeer Je efvekeÀeuee®es keÀece Fl³eeoer yeeyeer HeÀej jWieeUleele
l³ee®ee efJeHejerle HeefjCeece iegvnsieej euee YeesieeJee ueeielees. lesJne ns k e À e c e k e À e p e u e J e k e À j e f v e k e À e u e e l e
efveIeeJes. efMeJee³e ³ee keÀeUele ie gvnsieejeme keÀece efceUeJes Je l³ee uee l³ee®ee ceesyeouee efceUeJee.
munotes.in

Page 98

98
keÀ) ob[ Je efMe#ee :
i e g v n s i e e j e v e s k e s À u e s u ³ e e i e g v n î e e b ® e e r l e e r J e ´ l e e u e #eele ve Ieslee iegvnsieeje®es GlHeVe ue#eele I³eeJes,
ob[ ve Yeju³eeme DeefOekeÀ efMe#e e ³ee®ee JeeHej keÀceer JneJee.

[) DekeÀeueer cetkeÌlelee :
i e g v n s i e e j e ® e s l e g © b i e e l e e r u e J e l e & v e ® e e b i e u e s D e m e s u e lej l³eeuee efMe#ee mebHesHe³e¥le leg©bieele [ebyet ve³es
l³ee®eer DekeÀeueer cegkeÌlelee keÀjeJeer.

F) ÒeYeeJeer Devetj#eCe mesJee :
iegvnsieejeme efMe#ee Yeesieu³ eeveblej meceepeele J³eJeefmLeleef jl³ee meeceeJetve IesC³eemeeþer
Devegj#eCe mesJee ÒeY eeJeer Heeefnpes, veenerlej lees Hegvne iegvns ieejerkeÀ[s JeUC³ee®eer Meke̳elee Demeles.

F&) leg©bieeleerue megOeejCee :
leg©bieeleerue kewÀÐeebvee osC³eele ³esCeejs DeVe, Je wÐekeÀer³e ceole Je efMe#e Ce Fl³eeoeRceO³es DeefOekeÀ
megOeejCee kesÀueer Heeefnpes.

G) HejerefJe#es®ee ceesþî ee ÒeceeCeele JeeHej :
Ò e L e c e i e g v n e k e À j C e e N ³ e e b c e O ³ e s m e g O e e j C e e n e s C ³ e e ® e e r Meke̳elee DeefOekeÀ Demeles ³eemeeþer Meke̳elees
ÒeLece iegvne keÀjCeeN³eebvee HejerefJe#e sJej mees[eJes ³eemeeþer DeefOekeÀ Hejer efJe#ee DeefOekeÀeN³eeb®³ee vesceCetkeÀe
keÀjeJ³eele.

T) ceevemeesHe®eeje®eer mees³e :
k e À e n e r i e g v n s n s c e e v e e f m e k e À e f J e k e = À l e e r c e g U s nesleele. DeMee ceeveefmekeÀ¢ <ìîee otyeUîee Jes[îee Je
J³ebie Demeuesu³ee J³ekeÌleeRmeeþer ceevem eesHe®eejeb®eer GÊece mees³e DemeeJeer.

S) ³eesi³e keÀece Je ceesyeouee :
l e g © b i e e l e k e w À Ð e e b v e e D e e J e [ C e e j s Je YeeJeer keÀeUele les keÀ© MekeÀl eerue Demes®e keÀece ÐeeJes. SJe{s®e
veJns lej l³ee®ee ceesyeouee / Heieej ÐeeJee l³eecegUs lees les keÀece ®e ebieues®e Deelcemeele keÀ© MekesÀue.

7.8 Heesueerme oue

j e p ³ e e l e e r u e k e À e ³ e o e J e m e t J ³ e J e mLee keÀe³ee&®eer Òel³e#e Debceuey epeeJeCeer keÀjCeejer ³eb$eCee cnCepes
Heesueerme ouee®ee GuuesKe keÀjlee ³e sF&ue. meeJe&peefvekeÀ J³eJemLes®es j # e C e k e À j C e s , i e g v n s j e s K e C e s
iegvnsieejer®ee MeesOe IesCes Fl³eeoer mJeªHee®eer peyeeyeoejer jep³e Heesueerme oueeuee He ej Hee[eJeer ueeieles.

Y e e j l e e r ³ e j e p ³ e I e ì v e s l e e r u e l e j l e t o e r v e g m e e j m e e J e & p e efvekeÀ J³eJemLee Je Heesueer me ns jep³emet®eerleerue
efJe³eb$eCee yengleebMeer 1861 ®³ee Heesueer me keÀe³eÐeeJej DeeOeeefjle Deen s. Heesueerme ouee®es mebIeìve,
keÀe³e&He×leer Je efve³eb$eCe ³eekeÀefjlee yeveefJeuesues efve³ece ns ef¬eÀefceveue Òeesefmepej ke Àes[ DeeefCe mebmeos®es Flej munotes.in

Page 99

99
keÀe³eos ³eeb®³eeMeer metmebiele DemeeJ esle cnCetve jep³eeleerue Heesueerme ou ee®es efve³ece ns keWÀê mejkeÀej®³ee
Heesueerme ouee®³ee efve³eceebmeejKes ef ometve ³esleele. jep³ee®³ee mebHetCe& H eesueerme ouee®ee ÒecegKe Heesueerme
cenemeb®eeuekeÀ efkebÀJee Heesueerme ce neefveefj#ekeÀ Demelees. l³ee®es jep³eel eerue mebHetCe& Hees ueerme ³eb$eCesJej
efve³eb$eCe Demeles.

efpeune Heesueerme ÒeMeemeve :
Y e e j l e e l e e f p e u n e n e Ò e M e e m e v e e ® e e c e g u e Y e t l e Ò e eosefMekeÀ IeìkeÀ Demeu³ eeves efpeune Heesueerme
ÒeMeemevee®eer mebHetCe& p e y e e y e o e j e r e f p e u n e H e e s u e e r me DeefOe#ekeÀ ³ee efpeunîeeleerue Heesueerme ouee®³ee
cegK³eefOekeÀeN³eeJej Demeles. l³eeuee efpeune Heesueerme ÒecegKe Demesner cnCeleele.

efpeune Heesueerme Deef Oe#ekeÀe®eer keÀe³ex :
1. efpeun³eele keÀe³eoe Je megJ ³eJemLes®es j#eCe keÀjCes.
2. efpeunîee®³ee Heesueerme ³eb$ eCesJej efve³eb$eCe þsJeCes.
3. efpeunîeeleerue meJe& Heesueerme þeC³eeb®e er leHeemeCeer Je efvejer#eCe keÀjCes.
4. efpeunîeeleerue iegvnsieejeruee DeeUe IeeueCes, l³eekeÀefjlee iegvnsieejer Òe Je=Êeer®³ee J³ekeÌleer Je iegvnsieej
³eebvee onMele yemeefJeCes.
5. efpeunîeeleerue Flej Heesueerme DeefOe keÀeN³eebvee ceeie&oMe&ve keÀjCes, He esueerme oueeleerue keÀce&®eeN³eeb®es
ceveesyeue Jee{efJeCes.
6. efpeunîeele Meeblelee ÒemLeeefHel e keÀjC³ee®³ee keÀe³ee&le efpeuneefOekeÀeN³eebvee ceole keÀjCes.
7. efpeunîeeleerue Heesueerme oueele efMemle efvecee&Ce keÀjCes.
8. ietvns Je iegvnsieej ³e eb®ee MeesOe IesCes.
9. efpeunîeeleerue peveles®³ee ceveele H eesueerme ³eb$eCesyeÎue efJeMJeemee® eer YeeJevee efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer
Ghee³e³eespevee keÀjCes.
10. pevelee Je Heesueerme ³eeb®³eeleerue menkeÀ e³e& Jee{efJeC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.
11. ceb$eer jepekeÀer³e vesles Je Flej D eefle cenÊJee®³ee J³ekeÌleer ³eeb®³ee megjef#eleles®eer keÀeUpeer IesCes.
12. v³ee³eeue³es Je Jeefj<þ DeefOekeÀejer ³ eeb®³ee DeeosMeeb®es Heeueve keÀjCes.

7.9 meejebMe

i e g v n e c n C e p e s m e c e e p e e ® ³ e e Ò e ® e e f u e le J³eJemLes®³ee efJe©× J³ekeÌleerve s efkebÀJee mecegneves kesÀuesues
Jele&ve nes³e. ³eeleerue keÀener iegvns HeefjefmLeleercegUs Ie[le Demeleele. meeOeejCeHeCes ®eesjer, ceejeceejer, Kegve,
yeueelkeÀej, Ye´<ìe®eej Jeiewjs meejKe s iegvns Ie[le Demeleele. ³eecegUs m e c e e p e e l e e r u e m e e c e e v ³ e m e c e e p e
efJe®eueerle nesle Demelees. iegvnîee ®³ee efme×ebleevegmeej keÀener iegvns pe wefJekeÀ IeìkeÀ, DeeefLe&keÀ IeìkeÀ,
YeewieesefuekeÀ IeìkeÀ, jepekeÀer³e Ieìk eÀ, meeceeefpekeÀ IeìkeÀe cegUs ner Ie [tve ³esle Demeleele. keÀener JesUe
iegvne ve keÀjlee ner SKeeÐee J³ekeÌleeruee iegvnsieej þjJetv e mepee YeesieeJeer ueeieles l ej SKeeoer J³ekeÌleer iegvne
keÀ©vener GpeU ceeL³eeves meceepeele JeeJejle Demeles. D e m e e i e g v n e n e r m e c e e p e e l eerue ÒeJe=Êeer vesnceer munotes.in

Page 100

100
efve³eb$eerle keÀjC³eemeeþer efve³ece Je ke Àe³eos kesÀues peeleele. ³eek eÀefjlee Yeejleer³e mebefJ eOeeveeves keÀener keÀe³eos
þjJetve efouesues Deensle. iegvne Ie[u³eeveblej Heesueerme iegvnsieejem e HekeÀ[tve v³ee³eeue³eele nepej
keÀjleele. v³ee³eeue³e mebyebefOele iegvne meboYee&leerue He gjeJes HeefjefmLeleer DeeefCe mee#eeroej, ³ee®³ee DeeOeejs
iegvnsieej Deens keÀer veener les þjJeues peeles. iegvne efme× Peeu³eeme iegvnîee mJ e©Heele efMe#ee osTve pesue
ceO³es efMe#ee YeesieC³ee me HeeþJeues peeles.

7.10 mejeJeemeeþer ÒeMve

1. iegvnîee®eer efJeefJeOe ¢ef<ìkeÀesveel etve mebkeÀuHevee mHe<ì keÀ©ve iegvnî eeb®eer keÀejCeefceceebmee keÀje.
2. iegvnîee®eer J³eeK³ee Ðee DeeefCe efJeefJeOe iegvnîeeb®es Jeieeake ÀjCe mHe<ì keÀje.
3. Yeejleer³e meceepeeleerue iegvnsieejeb®es HegveJe&meve He×leer ®e®ee& keÀje.
4. Lees[ke̳eele efìHee efuene.
1) iegvnîeeb®eer mebkeÀuHevee
2) iegvnsieejer®es mJeªHe
3) Heesueerme oue

7.11 meboYe& meg®eer

1. [e@. ÒeoerHe DeeieueeJes Yeejleer³e meceepe mebj®e vee DeeefCe mecem³ee (2003) meeF&veeLe ÒekeÀeMeve,
veeieHegj
2. mepexjeJe yeesje[s, [e@. ÒeoerHe ieebieg[x, Yeejleer³e meceepeeleerue mecekeÀeueer ve cegÎs, 2017, efvejeueer
ÒekeÀeMeve, cegbyeF&.
3. Vibhute K.L; Criminal Justice : A human right perpective of the
criminal justice process in India : ISBN 2004.









munotes.in

Page 101

101
८
लोकांचे हक्क आिण कत र्᳞े आिण गुन्हेगारी
न्याय ᳞वस्थ ेत सुधारणांची गरज

घटक रचना :

८.० उि᳎᳥े
८.१ ओळख
८.२ संवैधािनक अिधकार आिण कत र्᳞े
८.३ मूलभूत कतर्᳞े
८.४ भारतीय द ंडसंिहते अंतगर्त अिधकार आिण कत र्᳞े
८.५ फौजदारी पर्िकर्या स ंिहतेअंतगर्त अिधकार आिण कत र्᳞े
८.६ फौजदारी न्याय ᳞वस्थ ेत सुधारणांची गरज
८.७ िनष्कषर्
८.८ सारांश
८.९ पर᳤्
८.१० संदभर्

८.० उि᳎᳥ े

⦁ िव᳒ाथ्यार्ंना संवैधािनक अिधकार आिण कत र्᳞ांचा पिरचय करुन द ेणे
⦁ भारतीय द ंडसंिहता आिण फौजदारी पर्िकर्या स ंिहतेतील िविवध अिधकार आिण
कतर्᳞े जाणून घेणे
⦁ फौजदारी न्याय ᳞वस्थ ेचे मूल्यांकन करणे
⦁ फौजदारी न्याय ᳞वस्थ ेत सुधारणा सुचवणे

८.१ ओळख

स्वातंत्र्यानंतर गुन्हेगारी न्याय पर्शासनाकड े प ा ह ण् य ा च ा द ृि᳥कोन बदलण े
अपेिक्षत होते, ज्यामध्य े ल ो क ए क क ा य र्क्षम आिण पर्भावी य ंतर्णा बनवण्यासाठी
सहकायर् करतील. त्या चपर्माण े,फौजदारी न्याय अिधकाऱ्या ंकडून लोकांब᳎ल आिण
त्यांच्या समस्या ंबाबत द ृि᳥कोन बदलण े देखील अप ेिक्षत होत े. मातर्
उलटपक्षी,स्वात ंत्र्यानंतरच्या काळात ग ुन्हेगारी कारवाया ंच्या संख्येत वाढीचे पर्माण
िदसून आले. हे गुन्हे घटनास्थळाच्या आसपासच्या लोका ंनी हस्तक्षेप केले असते िकवा
पोिलसांना वेळीच कळवल े गेले असते तर रोखता य ेऊ शकतात. तपासात पोिलसा ंना munotes.in

Page 102

102
मदत करण्यामध्य े अनेक लोकांचा असलेला संकोच आिण साक्षीदारा ंनी सहकाय र् न
करण्यामुळे िफयार्दी खटल्या ंमध्ये अपयश य ेणे,यातून हे पर्ितिबिबत होत े की लोक
गुन्हेगाराची भीती िकवा िनव्वळ भर᳥्ाचार अशा अन ेक कारणांमुळे य ा गुन्᳭ांना
पर्ितबंिधत करण्यात आिण ग ुन्हेगारांना इिच्छत प᳍तीन े िशक्षा करण्यास मदत करत
नव्हते. गुन्हेगारी कारवाया ंना आळा घालण्यामध्य े ल ो क ांनी सिकर्य भ ूिमका
बजवावी,यासाठी त्या ंना सक्षम करण्याकिरता कायद े िनमॊत्यार्ंनी िविवध
काय᳒ांतगर्त लोकांना मोᲹा पर्माणात अिधकार आिण कत र्᳞े देऊ केली आहेत.
लोकांनी त्यांच्या कायद ेशीर हक्कांनी सुसज्ज होऊन,कायद ेशीर कतर्᳞े पार पाडण्याच्या
त्यांच्या जबाबदाऱ्या ंखाली भारताच्या ग ुन्हेगारी न्याय ᳞वस्थ ेअंतगर्त िविश᳥ भ ूिमका
बजावणे अपेिक्षत आहे. लोकांना जागरूक करण्यासाठी त्यासोबतच इतरा ंचेही ज्ञान
अ᳒यावत करण्याच्या द ृ᳥ीने,िविवध ग ुन्हेगारी काय᳒ा ंतगर्त लोकांचे म ह त्त् व ा च े
अिधकार आिण कत र्᳞े आपण जाण ून घेऊया.

८.२ संवैधािनक अिधकार आिण कत र्᳞े

लोकांना शांततापूणर् आ ि ण स न् म ा न न ी य ज ी व न ज ग ण् य ा स म द त
करण्यासाठी,भारतीय राज्यघटन ेने "मूलभूत अिधकार" म्हण ून ओळखल्या जाणाऱ्या
अिधकारांना मान्यता िदली आह े. मानवी त्त्वाच्या सवा र्ंगीण िवकासासाठी आवश्यक
असे हे मूलभूत अिधकार आह ेत. मूलतः,घटनेमध्ये लोकांची ही "म ूलभूत कतर्᳞े"
समािव᳥ नव्हती पर ंतु नंतर त्या स ंदभार्त घटनेत तरतुदी करण्यात आल्या. तुमच्या
फौजदारी न्यायाच्या द ृि᳥कोनातून महत्त्वाच े असे लोकांचे घटनात्मक अिधकार आिण
कतर्᳞े खाली नम ूद केली आहेत.

⦁ काय᳒ापुढे समानतेचा अिधकार
काय᳒ापुढे समानता म्हणज े कोणतीही ᳞क्ती द ेशाच्या काय᳒ाच्या वर नाही आिण
पर्ित᳧ेची कसलीही पवा र् न करता पर्त्य ेक ᳞क्ती सामान्य काय᳒ाच्या अधीन आह े
तसेच ती सामान्य न्यायािधकरणाच्या अिधकारक्ष ेतर्ासाठी उᱫरदायी द ेखील आहे. सवर्
᳞क्ती, अिधकारी आिण खाजगी, शर्ीम ंत आिण गरीब, नागिरक आिण परद ेशी ᳞क्ती
हे भारतीय पर्द ेशात केलेल्या कृत्यासाठी िततक ेच जबाबदार आह ेत. याचा थ ेट अथर्
असा आहे की, कोणत्याही ᳞क्तीला त्याच्या पा᳡ र्भूमीची पवा र् न करता त्यान े गुन्हा
केला िकवा कायदा मोडला तर त्याला िशक्षा होईल. मातर्, स ंिवधान भारताच्या
रा᳦पती आिण राज्याच्या राज्यपाला ंच्या बाबतीत काही अपवादा ंना परवानगी द ेते,
कारण त्या ंच्यािवरोधात त्या ंच्या कायर्काळात कोणत्याही न्यायालयात कोणतीही
गुन्हेगारी कारवाई स ुरू करता य ेत नाही िकवा चाल ू ठेवली जाऊ शकत नाही.

⦁ अस्पृश्यतेच्या पर्थेिवरोधातील अिधकार
अनुच्छेद १७ नुसार, अस्प ृश्यतेचे िनमूर्लन करण्यात आल े आ हे आ ि ण क ो ण त् य ा ह ी
स्वरूपात ती पाळण्यास मनाई आह े. अस्पृश्यतेमुळे उ ᳊ व लेल्या कोणत्याही
अपातर्तेची अंमलबजावणी काय᳒ान ुसार दंडनीय अपराध अस ेल. संसदेने नागरी हक्क
कायदा, १९५५ लाग ू केला आहे. त्यानुसार, अस्प ृश्यतेच्या आधारावर काही क ृत्ये
गुन्हा म्हणून घोिषत क ेली आहेत आिण त्यासाठी िशक्षा द ेखील ठोठावण्यात आली
आहे. munotes.in

Page 103

103
⦁ गतकाळाला लाग ू असणाऱ्या ग ुन्हेगारी काय᳒ा ंिवरोधातील अिधकार
अनुच्छेद २० (१) न ुसार, कायद ेमंडळ गतकाळाला लाग ू असणारा फौजदारी
कायदा बनव ू श क त न ा ह ी . ज ेणेकरून ज्या ᳞क्तᳵनी त्या काय᳒ाच्या
अंमलबजावणीप ूवᱮ अशी क ृत्ये केली आहेत त्या ᳞क्तᳵवर प ूवर्गर्हदूिषतिरत्या पिरणाम
होईल.

⦁ दुहेरी धोक्यािवरु᳍चा अिधकार
कलम २१ (२) च्या तरत ुदᱭनुसार जर एखा᳒ा ᳞क्तीवर ग ुन्हा दाखल
करण्यात आला अस ेल आिण त्याच्यावर आधीच्या कारवाईत िशक्षा झाली अस ेल तर
त्याच्यावर प ुन्हा त्याच ग ुन्᳭ासाठी खटला चालवला जाऊ शकत नाही आिण
त्यानंतरच्या काय र्वाहीमध्ये त्याला िशक्षा होऊ शकत नाही.

⦁ स्वयंदोषािवरु᳍ पर्ितकार करण्याचा अिधकार
अनुच्छेद २१ मधील कलम तीनमध्य े अ श ी त र त ूद आहे क ी क ो ण त् य ा ह ी
गुन्᳭ामध्ये आरोपी असल ेल्या कोणत्याही ᳞क्तीला स्वत: िवरु᳍चा साक्षीदार राहता
येणार नाही. सवᲃच्च न्यायालयान े हे स्प᳥ केले आहे की, स्वत: ला दोषी ठरवण्यास
भाग पाडण्यािवरोधात पर्ितकाराचा दावा करण्यासाठी, अस े िदसून आले पािहजे की
जेव्हा ᳞क्तीला दोषी िवधान करण्यास सा ंिगतले जाते तेव्हा त्याच्यावर औपचािरक
आरोप केले गेले आहेत. काही सामान्य चौकशी िकवा तपासाव ेळी त्याला पर्ितकाराचा
दावा करता य ेत नाही कारण या िवधानाम ुळे नंतरच्या टप्प्यावर आरोप काही होऊ
शकतात.

⦁ जगण्याचा अिधकार आिण व ैयिक्तक स्वात ंत्र्य
अनुच्छेद २१ मध्य े अ श ी त र त ूद आहे क ी क ा य ᳒ ा न े स् थ ा ि प त क ेलेल्या
पर्िकर्येखेरीज कोणत्याही ᳞क्तीला त्याच्या आय ुष्यापासून िकवा व ैयिक्तक
स्वातंत्र्यापासून वंिचत केले ज ा ण ा र न ा ह ी . य ा च ा अ थ र् अ स ा क ी क ा य ᳒ ा च् य ा
समथर्नािशवाय कोणत्याही मन ुष्याला कोणतीही शारीिरक जबरदस्ती क ेली जाऊ
शकत नाही.

⦁ अिनयंितर्त अटकेिवरू᳍चा अिधकार
अनुच्छेद २२ च्या उपकलम (१) मध्य े अशी तरत ूद आहे की अटक क ेलेल्या
कोणत्याही ᳞क्तीला मािहती िदल्यािशवाय कोठडीत ठ ेवण्यात येणार नाही तस ेच
शक्य िततक्या लवकर, अशा अटक ेच्या पा᳡र्भूमीवर त्याला त्याच्या पस ंतीच्या
कायदेशीर वकीलाकड ून सल्लामसलत करण्याचा तस ेच बचाव करण्याच्या
अिधकाराला नकार िदला जाणार नाही. अन ुच्छेदाच्या उपकलम (२) न ुसार,
अटकेच्या िठकाणाहून द ंडािधकाऱ्या ंच्या न्यायालयात न ेईपयर्ंतच्या पर्वासाचा
कालावधी वगळता अटक क ेलेल्या ᳞क्तीला २४ तासा ंच्या कालावधीत
दंडािधकाऱ्या ंसमोर हजर करण े बंधनकारक आह े. दंडािधकाऱ्याच्या
अिधकारा᳞ितिरक्त अशा अटक क ेलेल्या ᳞क्तीला २४ तासा ंच्या दरम्यान कोठडीत
ठेवण्यात येणार नाही.


munotes.in

Page 104

104
⦁ शोषणािवरु᳍चा अिधकार
घटनेने स म ा ज ा त ी ल द ुबर्ल घटकांचे इ त र क ो ण त् य ा ह ी ᳞ क्त ी क ड ून िकवा
राज्या᳇ारे श ो ष ण र ो ख ण् य ा स ा ठ ी क ा ह ी त र त ुदी केल्या आहेत. अनुच्छेद २३ ने
मानवांच्या शोषणािवरू᳍ स ुरक्षा पर्दान क ेली आहे. या अनुच्छेदातील तरत ुदᱭच्या
अनुषंगाने, संसदेने बंधिबगार प᳍ती (उच्चाटन) अिधिनयम, १९७६ लाग ू केला आहे,
जो जबरदस्तीची शर्म ᳞वस्था र᳎ करतो आिण ग ुन्हेगारांना िशक्षा स ुचवतो.

तुमची पर्गती तपासा
१. मूलभूत अिधकार म्हणज े काय?






२. कमीतकमी पाच म ूलभूत अिधकारा ंचे िव᳣ेषण करा.







८.३ मूलभूत कतर्᳞े

जसे आपल्याला काही अिधकार आह ेत, त्याचपर्माण े पर्त्येक ᳞क्तीला काही
कतर्᳞ेही पार पाडावी लागतात. जर एखादा ᳞क्ती कत र्᳞े प ा र प ा ड ण् य ा ब ा ब त
बेजबाबदार अस ेल, तर तो कोणत्याही अिधकारा ंसाठी देखील पातर् नाही. नागिरका ंनी
अनुच्छेद ५१ अ मध्य े नमूद केलेल्या अपेक्षांनुसार वतर्न केले, तर शांततापूणर् आिण
चांगल्या जीवनासाठी आवश्यक असल ेल्या पिरिस्थतीमध्य े नक्कीच गुणात्मक सुधारणा
होईल.

दहा मूलभूत कतर्᳞ांपैकी तीन अशी कत र्᳞े ज्यांचा फौजदारी न्याय
पर्शासनावर थ ेट पिरणाम होतो, ती खालीलपर्माण े;

१. भारताची साव र्भौमत्व, एकता आिण अख ंडता िटकव ून ठेवणे आ ि ण संरिक्षत
करणे.
२. धािमक, भािषक आिण पर्ाद ेिशक िकवा िवभागीय िविवधता ओला ंडून भारतातील
सवर् ल ो क ांमध्ये सुसंवाद आिण ब ंधुत्वाच्या भावन ेला पर्ोत्साहन द ेणे त सेच
िᳫयांच्या पर्ित᳧ ेला उणेपणा आणणाऱ्या प᳍तᱭचा त्याग करण े.
३. सावर्जिनक मालमᱫ ेचे रक्षण करण े आिण िहसाचार टाळण े.

अशापर्कारे, राज्यघटन ेने लोकांना फक्त म ूलभूत अिधकार बहाल क ेले नाहीत
तर तसेच नागिरका ंवर काही म ूलभूत कतर्᳞े देखील लादल ेली आहेत. munotes.in

Page 105

105
८.४ भारतीय द ंडसंिहतेअंतगर्त अिधकार आिण कत र्᳞े

⦁ खाजगीिरत्या बचाव करण्याचा अिधकार
खाजगीिरत्या बचाव करण्याचा अिधकार सा ंगतो की स्वतःच े रक्षण करण े हे
᳞क्तीचे प ि ह ले क तर्᳞ आहे. राज्यातील पोलीस सव र्᳞ापी नाहीत आिण एखादी
᳞क्ती नंतर स्वतःच्या िकवा द ुसऱ्याच्या सर ंक्षणासाठी पर्य᳀ करू शकत े. नागिरक
काय᳒ाला बा ंधील असला तरीही, कोणत्याही पिरिस्थतीत त्यान े भ्याडपणान े वागावे,
अशी काय᳒ाची अप ेक्षा नाही. खाजगीिरत्या बचाव करण्याचा अिधकार अस े मानतो
की जर एखा᳒ा ᳞क्तीवर हल्ला झाला तर तो काय᳒ाच्या द ृ᳥ीने न्याय्य ठर ेल, जर
त्याने स्वतःच्या बचावासाठी पर्ितहल्ला क ेला, मातर् तो अिधकार बचावासाठी िजतका
अपाय करण े आवश्यक अस ेल त्याहून अिधक अपाय करता य ेण्याइतका ᳞ापक नसतो.
मातर्, हे लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे की खाजगीिरत्या बचाव करण्याचा अिधकार हा
गुन्हा करण्यासाठीच े शᳫ नव्ह े तर हा अिधकार क ेवळ संरक्षणाच्या उ᳎ ेशाने आहे.
म्हणून हा महत्त्वाचा अिधकार सावधिगरीन े आिण िवव ेकाने वापरला पािहज े.

⦁ इतरांचे रक्षण करण्याच े कतर्᳞
भारतीय द ंड संिहता केवळ स्वतःच े संरक्षण करण्याचा अिधकार पिरभािषत
करत नाही तर इतरा ंच्या शरीराच े आ ि ण जंगम िकवा स्थावर मालमᱫ ेचे र क्ष ण
करण्याचे कतर्᳞ देखील त्याच्यावर सोपवत े. कलम ९७ न ुसार, खाजगीिरत्या बचाव
करण्याच्या अिधकारामध्य े क तर्᳞ाचाही समाव ेश केला आहे. कलम ९७ अ ंतगर्त
मनुष्याला इतरा ंच्या शरीराच े आ ि ण म ा ल म ᱫ ेचे र क्ष ण क र ण् य ा स ा ठ ी अ ि ध क ृत
करण्याचा उ᳎ ेश हा त्याच्यावर कत र्᳞ सोपवण े ह ा आ हे. मातर्, या कलमा᳇ार े
लादण्यात आल ेले क ा य देशीर कतर्᳞ हे स् वैिच्छक आिण ब ेिशस्त हुल्लडबाजीसाठी
दंडनीय आह े.

८.५ फौजदारी पर्िकर्या स ंिहते अंतगर्त अिधकार आिण कत र्᳞े

फौजदारी पर्िकर्या स ंिहता, १९७३ हा भारताच्या फौजदारी बाबᱭमधील एक
पर्मुख पर्िकर्यात्मक कायदा आह े. जुन्या गुन्हेगारी पर्िकर्य ेची संिहता, १८९८ च्या जागी
अनेक सुधारणा आणणारी आिण ग ुन्हेगारी पर्िकर्या स ु᳞विस्थत करण्यासाठी
सध्याच्या ग ुन्हेगारी पर्िकर्य ेची संिहता लाग ू क र ण् य ा त आ ल ी . ग ुन्हेगारी पर्िकर्य ेची
संिहता लोका ंना गुन्हेगारी न्याय ᳞वस्थ ेच्या पर्शासनात सहभागी होण्यासाठी अन ेक
अिधकार आिण कत र्᳞े स्प᳥ करत े.

⦁ दंडािधकारी िकवा पोिलस अिधकाऱ्याला मदत करण्याच े कतर्᳞
फौजदारी पर्िकर्या स ंिहतेच्या कलम ३७ न ुसार, पर्त्येक ᳞क्तीला द ंडािधकारी
िकवा पोलीस अिधकाऱ्याची मदत करण े आ व श् य क आ ह े. िजला अटक करण्यास
पर्ािधकृत असेल अशा ᳞क्तीला ताब्यात घ ेण्याच्या कामी अथवा ती िनसट ून जाण्यास
पर्ितबंध करण्याच्या कामी तस ेच शांतताभंगास पर्ितब ंध िकवा ग ुन्हेगाराचे द म न
करण्याच्या कामी तस ेच सावर्जिनक संपᱫीस कोणतीही क्षती पोहोचवण्याच्या
पर्य᳀ास पर्ितब ंध करण्याच्या कामी पोिलसा ंना मदत करण े आवश्यक आह े.
munotes.in

Page 106

106
⦁ वॉरंट अंमलात आणणाऱ्या ᳞क्तीला मदत
गुन्हेगारी पर्िकर्या स ंिहतेच्या कलम ३८ न ुसार, जᱶव्हा एखाद े वॉरंट पोलीस
अिधकाऱ्याख ेरीज अन्य ᳞क्तीन े ब ज व ा वे म् ह णून ितला िनद ᱷशून अिधकाऱ्याख ेरीज
िलहलेले असेल तᱶव्हा, अन्य कोणतीही ᳞क्ती, वॉर ंट िजला िनद ेशून िलहलेले आहे ती
᳞क्ती जवळपास अन्य अशा, अस ून वॉरंटच्या अंमलबजावणीच े कायर् करीत अस ेल
तर, ितला अशा वॉर ंटच्या अंमलबजावणीच्या कामी वॉर ंट बजावणाऱ्यास मदत करू
शकेल. या कलमाअ ंतगर्त सादर केले जाणारे सहाय्यक ब ंधनकारक नाही.

⦁ िविविक्षत अपराधाची वदᱮ द ेण्याचे कतर्᳞
फौजदारी पर्िकर्या स ंिहतेच्या कलम ३९ न ुसार, पुढीलपैकी कोणत्याही
कलमाखाली िशक्षापातर् अपराध जस े की खून, दंगल, खंडणीसाठी अपहरण, दरोडा,
लोकसेवकाकडून फौजदारीपातर् िव᳡ासघात करण्यास ंबंधीचा अपराध, चलनी नोटा
व बँक नोटा या ंसंबंधीचे अपराध करण्यात आल्याच े िकवा असा अपराध करण्याचा
अन्य कोणत्याही ᳞क्तीचा उ᳎ ेश असल्याच े माहीत असल ेल्या पर्त्येक ᳞क्तीने तात्काळ
जवळच्या द ंडािधकाऱ्याला अथवा पोलीस अिधकाऱ्याला अशा क ृतीची िकवा
उदेशाची वदᱮ िदली पािहज े. इतकी मािहती असल ेला ᳞क्तीन े कोणत्याही वाजवी
सबबीच्या अभावी, ती सबब िस᳍ करण्याची जबाबदारी यापर्माण े मािहती असल ेल्या
᳞क्तीवर राहील, कायद ेशीरिरत्या त्याच े कतर्᳞ पार पाडण्यास बा ंधील आहे, अन्यथा
तो भारतीय द ंडसंिहतेच्या कलम ११८, १७६ आिण २०२ अ ंतगर्त दंडात्मक
कारवाईस जबाबदार अस ेल.

⦁ काही गो᳥ᱭिवषयी मािहती द ेण्याचे कतर्᳞
फौजदारी ग ुन्हेगारी पर्िकर्य ेच्या कलम ४० न ुसार, एखा᳒ा गावाच्या
कारभारास ंदभार्त िनयुक्त केलेल्या पर्त्येक अिधकाऱ्यान े आ ि ण ग ा व ा त र ा ह ण ा ऱ् य ा
पर्त्येक ᳞क्तीन े क ाह ी ब ा ब ᱭ स ंदभार्त त्याच्याकड े जी क ोण त ी ह ी म ा ि ह त ी अ स ेल ती
सवार्ंत जवळचा द ंडािधकारी िकवा सवा र्ंत जवळच्या पोलीस अिधकाऱ्यास तात्काळ
कळवली पािहज े. चोरीची स ंपᱫी स्वीकारणारा िकवा िवकणारा ᳞क्ती, ठग, जबरी
चोर, पळून गेलेला िस᳍ दोषी, कोणताही िबनजामीनी अपराध िकवा भारतीय द ंड
संिहतेच्या कलम १४३, १४४, १४५, १४७ िकवा १४८ अन्वय े िशक्षापातर् ग ुन्हा;
कोणताही आकिस्मक िकवा अन ैसिगक मृत्यू घडून येणे; आिण गुन्हेगारी पर्ितब ंधक
आदेशाच्या अंमलबजावणीवर पिरणाम होण्याची शक्यता असल ेली कोणतीही गो᳥
इ. बाबत ही मािहती अस ू शकते. या कलमा ंतगर्त टाकण्यात आल ेले कतर्᳞ बंधनकारक
आहे आ ि ण ते योग्यिरत्या पार पाडण्यात अपयशी ठरल्यास ती ᳞क्ती भारतीय
दंडसंिहतेच्या कलम १७६ अ ंतगर्त दंडात्मक कारवाईसाठी जबाबदार अस ेल.

⦁ दस्तऐवज िकवा वस्त ू हजर करण्याच े कतर्᳞
फौजदारी पर्िकर्या स ंिहतेमधील कलम ९१ अ ंतगर्त, पर्त्येक नागिरका ंचे हे
कतर्᳞ आहे की जर कोणत्याही न्यायालयाला िकवा पोलीस ठाण्याच्या अ ंमलदार
अिधकाऱ्याला कोणत्याही तपास, खटल्याच्या िकवा इतर पर्योजनासाठी आवश्यक
वाटल्यास कोणत ेही दस्तावेज िकवा वस्त ू सादर करण्यासाठी न्यायालय समन्स िकवा
लेखी आदेश फमार्वू शकते.
munotes.in

Page 107

107
⦁ झडतीस उपिस्थत राहण्याच े आिण मुभा देण्याचे कतर्᳞
फौजदारी पर्िकर्या स ंिहतेच्या कलम १०० न ुसार, ᳞क्तीला झडतीस उपिस्थत
राहणे आिण साक्षीदार राहणार े बंधनकारक आह े. याच कलमाअ ंतगर्त असे नमूद आहे
की, जर एखादी ᳞क्ती स ुपूदर् अथवा देऊ केलेल्या लेखी आदेश फमार्वून सु᳍ा ितने
झडतीला उपिस्थत राहण्यासाठी वाजवी कारणािशवाय नकार िदला िकवा त्याबाब त
उपेक्षा केली तर भारतीय द ंडसंिहतेच्या कलम १८७ अ ंतगर्त त्या ᳞क्तीन े गुन्हा केला
असल्याचे मानले जाईल.

⦁ पर्थम मािहती अहवालाची नᲂद
एखा᳒ा पोिलस स्ट ेशनच्या पर्भारी अिधकाऱ्याला दखलपातर् ग ुन्᳭ाब᳎ल
मािहती देणे पर्त्येक ᳞क्तीचा अिधकार आिण कत र्᳞ आहे, असे मानले जाते. िदलेली
मािहती पोलीस स्ट ेशनमध्ये फौजदारी पर्िकर्या स ंिहतेच्या कलम १५४ अ ंतगर्त
नᲂदवावी लागत े आिण सामान्यतः ती पर्थम मािहती अहवाल म्हण ून ओळखली जात े.

⦁ पोलीस अिधकाऱ्यासमोर हजर राहण्याच े कतर्᳞
पर्त्येक ᳞क्तीचे हे कतर्᳞ आहे की त्याने ज्या अिधकाऱ्यान े तपास केला असेल
अशा पोिलस अिधकाऱ्यासमोर हजर राहाव े. एखादी ᳞क्ती ह े कतर्᳞ पार पाडण्यास
अयशस्वी झाल्यास आयपीसीच्या कलम १७४ आिण १७९ अ ंतगर्त ती िशक्ष ेला
जबाबदार राहील.

⦁ पोिलसांना सत्य सा ंगण्याचे कतर्᳞
तपास करणाऱ्या कोणत्याही पोिलस अिधकाऱ्याला फौजदारी पर्िकर्या
संिहतेच्या कलम १६१ अ ंतगर्त कोणत्याही ᳞क्तीची औपचािरकपण े त प ा स ण ी
करण्याचे अिधकार आह ेत. पर्त्येक ᳞क्तीने खटल्याशी स ंबंिधत सवर् पर᳤्ांची सत्य उᱫर े
िदली पािहज ेत. चुकीची मािहती िदल्यास भारतीय द ंडसंिहतेच्या कलम २०२ आिण
२०३ अंतगर्त कारवाई क ेली जाऊ शकत े.

तुमची पर्गती तपासा

१. भारतीय द ंडसंिहतेअंतगर्त असलेल्या अिधकारा ंचे आिण कतर्᳞ाचे िव᳣ेषण करा.







२. फौजदारी पर्िकर्या स ंिहतेअंतगर्त कोणते अिधकार आिण कत र्᳞े आहेत?





munotes.in

Page 108

108
८.६ फौजदारी न्याय ᳞वस्थ ेत सुधारणांची गरज

आपण भारताच्या ग ुन्हेगारी न्याय ᳞वस्थ ेच्या कामकाजाकड े आधीच पािहल े
आहे आिण ᳞वस्थ ेच्या कायार्बाबत अन्व ेषण देखील केले आहे. आता त्या कामाला
अिधक चालना द ेण्यासाठी स ुधारणा घडव ून आणण्याची गरज पाहूया.

⦁ गुन्हेगारी कायद े सुलभ करा
जे कायदे कालबा᳭ झाल े आहेत ते र᳎ करण्यासाठी अिस्तत्वात असल ेल्या
गुन्हेगारी काय᳒ा ंचे पुनरावलोकन करण े आवश्यक आह े. ज्या काय᳒ा ंमध्ये बदलांची
आवश्यकता आह े त्यामध्ये सुधारणा करा, स᳒ पिरिस्थतीचा सामना करण्यासाठी
आिण गुन्हेगारी कारवाया ंच्या नवीन प᳍तᱭचा समाव ेश करण्यासाठी नवीन कायद े
करा. काय र्प᳍ती सोपी करण े आवश्यक आह े जेणेकरून एक सामान्य नागिरक ती
सहजपणे समजून घेऊ शकेल आिण त्या ंच्या अिधकारा ंचे संरक्षण करण्यासाठी त्या
काय᳒ांचा वापर कर ेल.

⦁ पीिडतांना नुकसान भरपाई ᳒ा
भारतातील ग ुन्हेगारी न्याय ᳞वस्थ ेअंतगर्त गुन्᳭ातील पीिडत ह े स व ार्त
दुलर्िक्षत घटक आह ेत. फौजदारी पर्िकर्या स ंिहता १९७३ च्या, कलम ३५७ अ ंतगर्त
काही िविश᳥ पिरिस्थतीत पीिडता ंना नुकसान भरपाई द ेण्याची तरत ूद असली तरी,
सध्या पीिडता ंना भरपाई द ेण्याची पर्था फारशी पर्चिलत नाही. ज्याला काही वष ᱷ
लागू श क त ा त अ श ा ख ट ल् य ा च् य ा ि न क ा ल ा च ी व ा ट न प ा ह त ा प ी ि ड त ा ल ा
नुकसानभरपाईची रक्कम िदली ग ेली पािहज े आिण दुसरे महत्त्वाचे म्हणजे आरोपी
दोषी आहे की नाही याची पवा र् न करता पीिडताला न ुकसानभरपाई िमळाली पािहज े.

⦁ भेदभाव हा ग ुन्हा म्हणून घोिषत करा
राज्यघटनेच्या अनुच्छेद १५ मध्य े ध मर्, वंश, जात, िलग िकवा
जन्मस्थानाच्या आधारावर भ ेदभाव करण्यास मनाई आह े. भेदभाव हा काय᳒ान ुसार
दंडनीय गुन्हा घोिषत करण्यासाठी स ंिवधानाच्या अन ुच्छेद १५ मध्य े सुधारणा केली
जावी असे सुचवले आहे. जेणेकरून भेदभावाने पीिडत लोक ज्या ंनी भेदभाव केला आहे
त्यांच्यािवरु᳍ तकर्ार नᲂदवण्यासाठी पोिलसा ंकडे धाव घेऊ शकतील. कारण अन ुच्छेद
१५ हे खाजगी नागिरक तस ेच राज्याच्या भ ेदभावाच्या क ृतᱭिवरू᳍च े संरक्षण आह े.
या काय᳒ात समािव᳥ असल ेल्या अिधकारा ंचा गैरवापर होण्याची शक्यता
टाळण्यासाठी सरकारी नोकरा ंिवरोधात आरोपपतर् भरण्याप ूवᱮ िकवा अटक
करण्यापूवᱮ सरकारची प ूवर् प र व ा न ग ी य ा स ा र ख े संरक्षणे आ व श् य क आ ह ेत. या
᳞ितिरक्त, कायदा आिण स ु᳞वस्था राखण्यासाठी थ ेट जबाबदार असणाऱ्या पोलीस
िवभागाच्या योग्य आिण काय र्क्षम कारभारासाठी पोिलस काय᳒ात स ुधारणा करण े,
पोिलसांची ताकद वाढवण े, पोिलस पर्िशक्षणावर िवश ेष भर देणे, पोिलसांना वस्ती
करण्यास योग्य िनवास उपलब्ध करून द ेणे आिण त्या ंची पर्ितमा स ुधारणे हे देखील
आवश्यक आह े. पोलीस आिण िफया र्दी यांच्यात समन्वय वाढवण े आिण तो कायम
राखणे देखील आवश्यक आह े. फौजदारी खटल्या ंमध्ये यश िमळवण्यासाठी विकला ंची
भूिमका महत्त्वप ूणर् असल्यामुळे ते त्यांच्या कामात तज्ञ आिण अिधकारी असण े अत्यंत
महत्वाचे आहे. त्यामुळे विकलांनी त्यांचे कायदेशीर ज्ञान सखोल करण्यासाठी आिण munotes.in

Page 109

109
त्यांना पर्भावी आिण काय र्क्षम प᳍तीन े खटले सादर करण्यास िशकवण्यासाठी िवश ेष
पर्िशक्षण आयोिजत करण े आ व श् य क आ ह े. पर्लंिबत खटल्या ंची वाढती स ंख्या हा
वेगवेगळ्या न्यायालया ंमध्ये न्यायाधीशा ंच्या अपुऱ्या संख्येचा मोठा पिरणाम आह े.
उच्च न्यायालय आिण सवᲃच्च न्यायालयासह न्यायालया ंमध्ये सध्या न्यायाधीशा ंची
संख्या ही एक ूण कामाच्या ताणाच्या पर्माणात नाही. त्याम ुळेच न्यायाधीशा ंची संख्या
वाढवणे अत्यंत आवश्यक आह े जेणेकरून कामाचा ताण समपर्माणात िवतिरत करता
येईल आिण पर्ल ंिबत पर्करण े सोडवता य ेतील. काराग ृहांमधील गदᱮ टाळण्यासाठी
उपाययोजना राबवल्या जा᳞ात, त ुरुंग कमर्चाऱ्यांसाठी िवश ेष पर्िशक्षण आयोिजत
करावे आिण गुन्हेगारी न्याय ᳞वस्थ ेच्या पर्शासनात लोका ंना सामील करून घ्याव े.
गुन्हेगारांना अटक करण्यात आिण ग ुन्हेगारीचे पर् म ा ण क म ी क र ण् य ा म ध् य े य श
िमळवण्यासाठी लोका ंनी गुन्हेगारी न्याय ᳞वस्थ ेच्या पर्ािधकरणाला जाग ृत
करण्यासाठी सहकाय र् करणे अत्यंत महत्वाच े आहे. म्हणून, लोकांच्या सहभागाला
पर्ोत्साहन द ेण्यासाठी पर्य᳀ क ेले प ा ि ह जेत, त्यांना आपल्या रा᳦ापर्ती असल ेल्या
कतर्᳞ाची जाणीव होण्यास तस ेच राज्यघटन ेने िदलेले अिधकार समज ून घेण्यामध्ये
मदत केली पािहज े. मोहल्ला सिमत्या, गर्ाम स ंरक्षण पक्ष इत्यादी ऐिच्छक योजना ं᳇ारे
लोकांना िविवध स ंधी उपलब्ध करून द ेण्यात पोलीस पर्म ुख भूिमका राबव ू शकतात.
लोकांना न्याय द ेण्यामध्ये िनष्पक्षता अस ेल तर ती ग ुन्हेगारी न्याय ᳞वस्थ ेवर िव᳡ास
ठेवतात अशा नागिरका ंमध्ये दृढिव᳡ास िनमा र्ण करण्यास मदत करू शकत े. जास्त
वेळ न लावता योग्य िनकाला ंसह पर्करण े स ो ड व णे अ त् यंत आवश्यक आह े. िजथे
गुन्हेगार अजूनही मुक्तपणे िफरतो अशी बरीच महत्वाची पर्करण े वषार्नुवषᱷ पर्लंिबत
आहेत आिण अशा पर्करणा ंमुळेच गुन्हेगारी न्याय ᳞वस्थ ेवरील िव᳡ास उडाला आह े.
खटले सोडवण्यासाठी फास्ट टर् ॅक कोटर् ठेवून गुन्हेगारी न्याय ᳞वस्थ ेवर लोकांचा
िव᳡ास प ुन्हा पर्स्थािपत करण े अ त् यंत महत्वाच े आ हे. कारण सरत ेशेवटी, न्याय
देण्यास िवल ंब करणे म्हणजे एकपर्कारे न्याय नाकारल्यासारख ेच आहे.

तुमची पर्गती तपासा
१. तुमच्या मते, फौजदारी न्याय ᳞वस्थ ेमध्ये सुधारणा करण े आवश्यक आह े का?







८.७ िनष्कष र्

भारतीय राज्यघटना, भारतीय द ंड संिहता आिण ग ुन्हेगारी पर्िकर्य ेच्या
संिहतेने लोकांना त्यांचे जीवन स्वात ंत्र्य आिण पर्ित᳧ा स ुिनि᳟त करण्यासाठी आिण
संरिक्षत करण्यासाठी काही अिधकार आिण कत र्᳞े बहाल केलेली आहेत. लोकांना
गुन्हेगारी न्याय ᳞वस्थ ेच्या पर्शासनात सहभागी होण्यासाठी ह े त्यांना मदत करतात.
लोकांना न्याय द ेण्यासाठी आिण ग ुन्हेगारांना िशक्षा द ेण्यासाठी ग ुन्हेगारी न्याय
᳞वस्थेने लोकांच्या या अिधकारा ंचे रक्षण करण्यासाठी पर्य᳀ क ेले पािहजेत. त्यांनी
लोकांना त्यांचे अिधकार वापरण्याप ूवᱮ त्यांचे कतर्᳞ पार पाडण्यासाठी पर् ेिरत केले munotes.in

Page 110

110
पािहजे. सरकारी नोकर नसतानाही लोका ंना काही पोिलसी अिधकार पर्ा᳙ होतात
आिण तसेच त्यांना पोिलसी कत र्᳞े देखील िदली जातात. त े स्वतःचे शरीर आिण
मालमᱫा तस ेच इतरांचे शरीर आिण मालमᱫा या ंचेदेखील संरक्षण करू शकतात.
मातर्, लोक त्या ंच्या या अिधकार आिण कत र्᳞ांब᳎ल फारस े उत्साही िदसत नाहीत.
सामान्यतः िदस ून येते की, अिधकाऱ्या ंकडून सक्ती क ेल्यािशवाय त े त्यांची कतर्᳞े
करण्यास कचरतात. त्या ंनी असा स ंकोच करण्याच े एक कारण म्हणज े गुन्हेगाराची
भीती असत े िकवा काय᳒ाबाबत असल ेल्या ज्ञानाचा अभाव असतो.

८.८ सारांश

भारतीय राज्यघटन ेने " मूलभूत अिधकार" म्हण ून ओळखल े ज ा ण ा रे क ा ह ी
अिधकार बहाल क ेले आ हेत. मानवी ᳞िक्तमत्त्वाच्या सवा र्ंगीण िवकासासाठी
आवश्यक ठरतील अस े हे मूलभूत अिधकार आह ेत. मूलतः, राज्यघटन ेमध्ये लोकांची
"मूलभूत कतर्᳞े" समािव᳥ नव्हती पर ंतु नंतर, त्या स ंदभार्त घटनेमध्ये त र तुदी
करण्यात आल्या आह ेत. जसे आपल्याला काही अिधकार आह ेत, त्याचपर्माण े पर्त्येक
᳞क्तीला काही कत र्᳞ेही पार पाडावी लागतात. जर एखा᳒ान े क तर्᳞े प ा र
पाडण्यामध्य े बेजबाबदारपणा दाखवला, तर तो कोणत्याही अिधकारा ंनादेखील
पातर्ठरणार नाही. अन ुच्छेद ५१ अ मध्य े नमूद केलेल्या अपेक्षांनुसार नागिरका ंनी
वतर्न केल्यास, शा ंततापूणर् आ ि ण च ा ंगल्या जीवनासाठी आवश्यक असल ेल्या
पिरिस्थतᱭमध्य े गुणात्मक सुधारणा नक्कीच होईल.

८.९ पर᳤्

1. मूलभूत अिधकारा ंचे तपशीलवार वण र्न करा.
2. भारतीय द ंडसंिहतेअंतगर्त असलेले नागिरकांचे अिधकार आिण कत र्᳞े स्प᳥ करा.

८.१० संदभर्

 Chakrabarthi, N.K. (1999). Institutional Corrections in the
Administration of Criminal Justice. New Delhi: Deep & Deep
Publications Pvt. Ltd.
 Nehad, A. (1992). Police and policing in India. New Delhi: Common
Wealth Publishers.
 Raghavan, R. K. (1989). Indian police: Problems, planning and
perspectives. New Delhi: Manohar Publication
 Thilagaraj, R., & Varadharajan, D. (2000). ―Probation: Approach of
the Indian Judiciary The year book of legal studies (Vol. 23).
Chennai: Directorate of Legal Studies
 http://www.legalserviceindia.com/articles/op.htm
 https://shodhganga.inflib net.ac.in/bitstream/ 10603/89957/12/13_chapt
ger%20-v.pdf
 https://www.jatinverma.org/criminal-justice-system
munotes.in

Page 111

111
नमुना ूश्नपिऽका

1. सवर् पर᳤् अिनवाय र् आहेत (100 गुण).
2. सवर् पर्शांना समान ग ुण आहेत.
3. उजवीकडील आकड े उप-पर᳤्ाच े गुण दशर्वतात.

पर᳤् १. खालीलप ैकी कोणत्याही 2 पर᳤्ांचा पर्य᳀ करा (घटक १ ) 20 गुण
अ
ब
क

पर᳤् २ . खालीलपैकी कोणत्याही २ पर᳤् सोडवा (घटक २ ) 20 गुण
अ
ब
क

पर᳤् ३. खालीलप ैकी कोणत्याही २ पर᳤् सोडवा (घटक ३ ) 20 गुण
अ
ब
क

पर᳤् ४. खालीलप ैकी कोणत्याही २ पर᳤् सोडवा (घटक ४ ) 20 गुण
अ
ब
क

पर᳤् ५. िटपा िलहा (कोणत ेही दोन) 2 0 गुण
अ
ब
क
ड
munotes.in